بازار؛ گروه بین‌الملل: اخیرا پارلمان ارمنستان لایحه الحاق به اتحادیه اروپا را در اولین قرائت تصویب کرد. این لایحه با ۶۳ رای موافق و ۷ رای مخالف به تصویب رسید. این لایحه توسط چندین سازمان مدنی از طریق طوماری آغاز شد که آرای کافی را به دست آورد تا به عنوان یک لایحه در نظر گرفته شود. این سازمان از مقامات ارمنستان می‌خواهد که روند الحاق به اتحادیه اروپا را آغاز کنند. این لایحه قبلاً در هیات وزیران تصویب شده بود.
این اقدام در بحبوحه تشدید تنش‌ها بین ارمنستان و روسیه صورت می‌گیرد که عضویت بالقوه ارمنستان در اتحادیه اروپا را زیر سوال برده و آن را با انتخاب بین عضویت در اتحادیه اروپا و باقی ماندن بخشی از کشورهای همسود و اتحادیه اوراسیا به رهبری مسکو روبرو کرده است. این وضعیت چالش‌های بیشتری را به روند الحاق ارمنستان در صورت آغاز می‌افزاید. برای فرونشاندن این نگرانی‌ها، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، امکان برگزاری همه‌پرسی عمومی مستقیم در مورد پیوستن به اتحادیه اروپا یا باقی ماندن در اتحادیه اوراسیا را اعلام کرد. در هر صورت، تصمیم ارمنستان می‌تواند پویایی قدرت در قفقاز جنوبی را که شاهد یک سری تغییرات پیچیده ژئوپلیتیکی است، دوباره متعادل کند.
نزدیکی به اروپا
در پنج سال گذشته، ارمنستان سیاست‌های داخلی و خارجی خود را از حوزه نفوذ روسیه که هم‌پیمان استراتژیک آن بود، به ویژه پس از شکست در جنگ با آذربایجان و کنترل آن بر منطقه قره باغ کوهستانی در سال ۲۰۲۳ تغییر داده است. ارمنستان روسیه را به‌عدم ارائه حمایت نظامی متهم کرده و به دنبال تقویت همکاری اقتصادی و نظامی خود با اتحادیه اروپا و ایالات متحده است. به طور کلی، حرکت ارمنستان به سمت نزدیک شدن به اتحادیه اروپا را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
حمایت نیروهای سیاسی و اجتماعی برای عضویت در اتحادیه اروپا: گروهی از احزاب سیاسی طرفدار غربی ارمنستان، از جمله حزب جمهوری خواه، حزب جمهوری، و حزب اروپایی ارمنستان، همراه با چندین نهاد مدنی، در اکتبر ۲۰۲۴ بیش از ۶۰ هزار امضا جمع‌آوری کردند تا لایحه‌ای را به پارلمان ارائه کنند تا مراحل الحاق به اتحادیه اروپا را آغاز کند. این تعداد بیش از ۵۰ هزار امضای مورد نیاز برای بررسی این طومار در مجلس است. اگر مجلس پس از بحث و بررسی طومار را رد کند، طومار دیگری برای رفراندوم در این مورد مطرح خواهند کرد که حداقل به ۳۰۰ هزار امضا نیاز دارد.
طرح دولت ارمنستان برای گشایش در برابر اروپا: دولت ایروان در ۹ ژانویه ۲۰۲۵ حمایت خود را از این ابتکار اعلام کرد و آن را به مجلس ملی ارمنستان ارجاع داد که انتظار می‌رود پس از بحث‌های گسترده به تصویب برسد. نخست وزیر نیکول پاشینیان تصریح کرد که تصمیم نهایی از طریق رفراندوم گرفته خواهد شد و پس از تصویب این لایحه، نقشه راه آغاز الحاق با همکاری اتحادیه اروپا ایجاد خواهد شد که سیاست خارجی ارمنستان را بر اساس منافع آن در چارچوب موازنه خارجی تقویت می‌کند.
اتحادیه اروپا به طور مداوم از ارمنستان حمایت اقتصادی کرده که بالغ بر ۲۱۱ میلیون یورو از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ است. در سپتامبر ۲۰۲۳، اتحادیه اروپا کمک اضافی ۵ میلیون یورویی را برای کمک به ارمنستان در مراقبت از شهروندان آواره خود از قره باغ کوهستانی و برای افزایش توان اجتماعی تصویب کرد.
تلاش‌های اتحادیه اروپا برای تقویت روابط با ایروان: همکاری بین اتحادیه اروپا و ارمنستان به سال ۲۰۰۹ باز می‌گردد که اتحادیه اروپا برنامه مشارکت شرقی را برای تقویت همکاری و حمایت مستقیم از شش کشور شوروی سابق، از جمله ارمنستان، آغاز کرد. بر اساس این برنامه، به ایروان «ترجیحات تجاری» با کشورهای اتحادیه اروپا اعطا شد. در نوامبر ۲۰۱۷، اتحادیه اروپا توافقنامه مشارکت جامع و پیشرفته را با ارمنستان امضا کرد. متعاقباً در سال ۲۰۲۱، کمیسیون اروپا از گنجاندن ارمنستان در مرحله بعدی برنامه اروپای خلاق (۲۰۲۱-۲۰۲۷) خبر داد. پاشینیان در نشست جهانی ارمنستان در پایان سال ۲۰۲۴ تایید کرد که کشورش فرصت پیوستن به اتحادیه اروپا را از دست نخواهد داد.
افزایش همکاری اتحادیه اروپا و ارمنستان در سال‌های اخیر: اتحادیه اروپا به طور مداوم از ارمنستان حمایت اقتصادی کرده که بالغ بر ۲۱۱ میلیون یورو از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ است. در سپتامبر ۲۰۲۳، اتحادیه اروپا کمک اضافی ۵ میلیون یورویی را برای کمک به ارمنستان در مراقبت از شهروندان آواره خود از قره باغ کوهستانی و برای افزایش توان اجتماعی تصویب کرد. پاشینیان در چهارمین اجلاس سران جامعه سیاسی اروپا در جولای ۲۰۲۴ شرکت و بر اهمیت همکاری بین ایروان و بروکسل تاکید کرد. در ماه می۲۰۲۴، اتحادیه اروپا افتتاح یک دفتر ارتباطی و پشتیبانی جدید در ایروان را اعلام کرد.
تلاش‌های ارمنستان برای خروج از حوزه نفوذ روسیه: لایحه عضویت ارمنستان در اتحادیه اروپا گامی اخیر در سیاست ارمنستان برای خروج از نفوذ روسیه است. از زمان استقلال ایروان، مسکو ضامن اصلی حاکمیت و امنیت آن بوده، اصلی که پس از شکست نظامی آن در مقابل آذربایجان تضعیف شد. اقدامات ارمنستان برای فاصله گرفتن از مسکو شامل تصویب اساسنامه دادگاه کیفری بین‌المللی رم در اکتبر ۲۰۲۳ است که حکم بازداشت ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه را صادر کرد و نشان‌دهنده بازداشت احتمالی وی در صورت سفر به ایروان است.
چالش‌های آتی در پیوستن به اتحادیه اروپا
روند پیوستن آینده ارمنستان به اتحادیه اروپا با چالش‌های داخلی و خارجی متعددی روبرو خواهد شد، که در ادامه به آن پرداخته می‌شود.
اپوزیسیون در ارمنستان: آرشاک کاراپتیان، وزیر دفاع سابق ارمنستان، رهبر جبهه ارمنی اپوزیسیون، تحرکات فعلی ایروان به سمت غرب را یک «قمار» توصیف کرد و هشدار داد که کشورهای سابق شوروی که به دنبال ادغام در اتحادیه اروپا به قیمت روابط با روسیه بودند، با تهدید جدی روبه می‌شوند.
پیامدهای اقتصادی خروج از اتحادیه اقتصادی اوراسیا: آندری کلیموف، معاون روس کمیته امور بین‌الملل تاکید کرد که پیوستن به اتحادیه اروپا منجر به خروج ارمنستان از کشورهای همسود و اتحادیه اوراسیا خواهد شد و پیامدهای اقتصادی قابل توجهی را نشان می‌دهد.
کشورهای همسایه مانند ترکیه و آذربایجان نسبت به افزایش نفوذ اروپا در ایروان محتاط هستند، در حالی که ایران نیز در برابر حضور اتحادیه اروپا که می‌تواند پروژه‌های منطقه‌ای آن را تهدید کند، مقاومت می‌کند.
نگرانی‌ها در مورد اقدامات تلافی‌جویانه روسیه: ناظران حدس می‌زنند که‌عدم حمایت روسیه از ارمنستان در طول جنگ اخیر علیه آذربایجان ممکن است واکنشی به نزدیک شدن ارمنستان با غرب باشد و نگرانی از عواقب مشابه در صورت پیوستن ارمنستان به اتحادیه اروپا را افزایش دهد.
پیچیدگی‌های فرآیند الحاق: تحلیلگران خاطرنشان کردند که عوامل جغرافیایی می‌تواند مانع از الحاق ارمنستان به اتحادیه اروپا شود، زیرا این کشور مستقیماً به قلمرو اتحادیه اروپا متصل نیست و به طور بالقوه درخواست آن را پشت سر دیگر نامزدها کاهش می‌دهد.
نگرانی‌های قدرت‌های منطقه‌ای: کشورهای همسایه مانند ترکیه و آذربایجان نسبت به افزایش نفوذ اروپا در ایروان محتاط هستند، در حالی که ایران نیز در برابر حضور اتحادیه اروپا که می‌تواند پروژه‌های منطقه‌ای آن را تهدید کند، مقاومت می‌کند.
سناریوهای آینده
با توجه به این پویایی‌ها، ارمنستان با سه سناریو بالقوه برای عضویت در اتحادیه اروپا مواجه است؛ ۱-پذیرش پس از مذاکرات طولانی و پیچیده، ۲- رد صریح مرتبط با عضویت گرجستان یا ۳- ایجاد منطقه تجارت آزاد با ارمنستان در حالی که آن را در چارچوب اروپایی بدون عضویت واقعی در اتحادیه اروپا حفظ می‌کند. اگر هر یک از این گزینه‌ها اجرا شود، احتمالاً موازنه قوا در قفقاز جنوبی را تغییر می‌دهد، به ویژه پس از توافقنامه صلح نهایی بین ارمنستان و آذربایجان که تقریباً ۸۰ درصد تکمیل شده است. این امر باعث ارتقای جایگاه منطقه‌ای آذربایجان و ترکیه و کاهش نفوذ روسیه شده و باعث می‌شود که غرب به درخواست از کشورهای شوروی سابق ادامه دهد تا از نفوذ روسیه فاصله بگیرند.