«چوبپر» یا «چوپَر» وسیلهای است که از آن برای غبارروبی از سطوح مختلف استفاده میشود. چوبپر کاربری گستردهای دارد و در منازل، مغازهها، برخی ادارات و اماکن مذهبی مورد استفاده قرار میگیرد. به دیگر سخن، کاربری ذاتی چوبپر، غبارروبی، غبارزدایی و گردگیری است. اما در حرم مطهر رضوی، چوبپر علاوه بر کاربری مورد اشاره، کاربرد ویژه دیگری هم دارد که بیش از دیگر کاربریهایش مورد توجه زائران امام رضا(ع) است: استفاده از آن به عنوان وسیلهای تشریفاتی در فرایند راهنمایی زائران. بخشی از خادمان حرم مطهر رضوی که در ارتباط مستقیم با زائران هستند و مسئولیت انتظام یا راهنمایی در حرم مطهر برعهده آنهاست، از چوبپر به عنوان وسیلهای تزئینی استفاده میکنند. در دست گرفتن چوبپر به نوعی اعلام آمادگی برای خدمت محسوب شده و گاه از آن برای نشان دادن مسیر حرکت به زائران یا اطلاعرسانی میدانی به آنها در زمانهای مورد نیاز استفاده میشود. با این حال، به نظر میرسد کاربری اصلی چوبپر در حرم مطهر رضوی تشریفاتی باشد. زائران نگاه خاصی به چوبپر دارند. برخی از آنها با دست کشیدن بر آن، کسب تبرک میکنند و معتقدند روی چوبپر، گرد کفش زائران یا غبار صحن و سرای امام رضا(ع) نشسته که مایه شفا و تبرک جستن به آن رواست.
جد اعلای «چوبپر»
اطلاعات ما درباره تاریخ استفاده از این وسیله در حرم مطهر گسترده نیست و تنها به مدد برخی شواهد و نیز کمک گرفتن از «عقل تاریخی» میتوان برخی از زوایای ناشناخته تاریخ چوبپر در حرم مطهر رضوی را شناخت. چنین به نظر میرسد که استفاده از چوبپر ارتباط مستقیمی با ارزش آن به عنوان وسیله غبارروبی حرم مطهر دارد. سندهای موجود در مرکز اسناد آستانقدس رضوی نشان میدهد استفاده از وسایل ساخته شده با «پَر» به عنوان ابزار غبارروبی در حرم مطهر، بهویژه غبارروبی فضای داخل ضریح و روضه منوره، از قرنها پیش متداول بودهاست؛ هر چند اسناد موجود از حدود سال ۱۰۷۸ خورشیدی به این سو، یعنی تقریباً از ۳۲۵ سال پیش وجود دارد. نخستین بار استفاده از چنین وسیلهای با استفاده از «پر طاووس» به عنوان یک شئ تشریفاتی و گرانبها آغاز شد. جاروی «پر طاووس» یکی از ابزارهای سنتی و تشریفاتی غبارروبی در حرم مطهر رضوی بود که یکبار به تفصیل درباره آن نوشتم و توضیحاتی ارائه دادم. (نگاه کنید به گزارش «یک نذر خاص در حرم مطهر رضوی»، رواق شماره ۸۴۷، مورخ ۱۲/۱۲/۱۴۰۲) استفاده از پرطاووس به عنوان یک وسیله تشریفاتی در تمام ادوار بعدی ادامه پیدا کرد و نقش شیعیان هند برای تأمین این نوع پَر نیز در برخی برههها جدی و بسیار پررنگ بود. از سوی دیگر، مطابق برخی دیگر از اسناد موجود در مجموعه سندهای آستان قدس رضوی، چوبپرهای دیگری هم برای غبارروبی از گوشه و کنار حرم مطهر تهیه شدهبود که برخی از آنها دستههای بسیار بلند داشت و برای گردگیری نقاط خارج از دسترس معمول، مورد استفاده قرار میگرفت. به نظر میرسد این چوبپرها از همان ابتدا مورد توجه زائران حرم مطهر رضوی بودهاست؛ غبار حرم مطهر برای ارادتمندان امام رضا(ع) شیئی متبرک محسوب میشد و وجود غبار روی چوبپر اسباب متبرک شدن آن را هم فراهم میکرد.
تبدیل شدن به وسیله تشریفاتی
با وجود این، دورانی طولانی سپری شد تا چوبپر به ابزاری تشریفاتی در حرم مطهر تبدیل شود. در اواخر دوره پهلوی، ابتدا تعدادی از خادمان داخل رواقها بهویژه فراشان، چوبپرهای تشریفاتی به دست گرفتند؛ اما کاربری این چوبپرها هنوز تشریفاتی نبود و صرفاً به عنوان وسیله غبارروبی استفاده میشد، با این تفاوت که پیوسته همراه خادم و بخشی از ابزار دائمی خدمت او بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بهتدریج چوبپرها به عنوان وسیلهای تشریفاتی مورد استفاده قرار گرفتند. با ورود چوبپرهایی با الیاف مصنوعی و پلاستیکی به حرم مطهر، تعداد بیشتری از خادمان چوبپر به دست شدند و بهتدریج، فرایند تبدیل آن به وسیلهای تشریفاتی طی شد. استفاده از چوبپر که در اصل وسیله غبارروبی از ضریح مطهر بوده، به نوعی تکریم زائران حرم مطهر رضوی است. حرمت مرقد مطهر امام(ع) چنان است که خادمان برای زدودن غبار آن از چوبپرهای نفیس استفاده میکنند. حال خادمان با وسیلهای شبیه به همان وسیلهای که در ضریح و برای غبارروبی مورد استفاده قرار میدهند، به استقبال زائرانی میروند که پاسداری از حرمت آنها در حریم حرم، از اوجب واجبات است. استفاده از چوبپر در دهههای اخیر در حرم مطهر رضوی گسترش فراوانی یافته است. معمولاً از چوبپرهایی که با پر واقعی پرندگان، مانند پر شترمرغ ساخته میشوند در رواقها و از چوبپرهای ساخته شده با الیاف مصنوعی در دیگر بخشهای اماکن متبرکه استفاده میشود. هر چند رنگ چوبپرهای ساخته شده با الیاف مصنوعی، برای خادمان یک بخش یکسان است، اما معمولاً رنگ چوبپرهای هر بخش، در دورههای زمانی مختلف، ثابت نیست و رنگهای مختلفی به آنها اختصاص پیدا میکند.