طرح فروش حضوری و مجازی کتابفروشی‌ها ویژه ایام الله دهه فجر که از ۱۲ بهمن در بستر «بازار کتاب» آغاز به کار کرده بود، شامگاه یکشنبه (۲۱ بهمن ۱۴۰۳) با فروش نزدیک به ۱۵ میلیارد تومان به کار خود پایان داد. درباره چند و، چون این طرح با ابراهیم حیدری؛ مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات ایران به گفت‌و‌گو نشستیم.
حیدری سخن خود را با اشاره به شعار‌های رئیس‌جمهور محترم و کلان برنامه‌های وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی برپایه آن شعار‌ها و به تبع آن، رویکرد‌های معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آغاز کرد و گفت: با توجه به تأکید ریاست محترم دولت چهاردهم بر عدالت در توزیع یارانه‌ها و بهره‌مند شدن همه مردم در همه کشور، به‌ویژه مناطق دوردست و کمتربرخوردار، از حمایت‌ها و فرصت‌هایی که دولت ارائه می‌کند، در طرح فروش حضوری و مجازی کتابفروشی‌ها ویژه ایام‌الله دهه فجر کوشیدیم چتر یارانه‌ها را در سراسر ایران و با تأکید بر استان‌های دورتر از مرکز و کم‌برخوردارتر بگسترانیم. قرار گرفتن کتابفروشان استان کردستان در جمع استان‌های پرفروش طرح مؤید این رویکرد است.
وی افزود: در اجرای این طرح بر دو موضوع از کلان برنامه‌های وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی، یعنی توزیع عادلانه یارانه‌ها و گسترش فضای مجازی، تمرکز ویژه صورت گرفت که حاصل آن از یک سو فراهم شدن فرصت برابر خرید برای همه هموطنان از حدود ۳۰۰ هزار عنوان کتاب‌های بیش از ۴۰۰ کتابفروشی با استفاده از یارانه ۲۵ درصدی کتاب و دریافت رایگان در هر نقطه کشور بود. تأکید و اصرار بر مشارکت کتابفروشان در بخش فروش مجازی سامانه «بازار کتاب» با همین رویکرد و به همین دلیل بود. در خصوص فضای مجازی هم سامانه «بازار کتاب» به عنوان یک سامانه ملی و بومی که حاصل هوش و تلاش و خلاقیت جوانان کشورمان است خود مصداق یک دستاورد مهم در حوزه گسترش فضای مجازی و فناوری‌های الکترونیک به شمار می‌رود، ضمن اینکه این سامانه در این طرح ابزار و شرایط مناسبی را در جهت هدفمندی مصرف یارانه‌ها و نظارت بر حسن اجرای طرح در اختیار ما قرار داد.
حیدری درباره رویکرد معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نسبت به کتابفروشی‌ها تأکید کرد: با توجه به نقش مهم کتابفروشان به عنوان یکی از حقله‌های اصلی چرخه نشر و همچنین اهمیت کالبدی آنها به عنوان کانون‌های فرهنگی و فرهیختگی شهرها، حمایت از کتابفروشی‌های سراسر کشور و البته همه کتابفروشان نه صرفاً گروهی از آنها، از سیاست‌های راهبردی معاونت امور فرهنگی است. انشاالله درنظر داریم طرح‌های مشابه طرح دهه فجر را با شکلی که اجرا شد و رویکردی که عرض کردم در طول سال تا چند نوبت اجرا کنیم.
وی در ادامه به تفاوت اساسی و ماهوی میان دو شکل مجازی و حضوری طرح‌های حمایتی فروش کتابفروشان اشاره کرد و گفت: انتظارات از هر نوع فروش باید متفاوت باشد چراکه در فروش حضوری، واحد‌های کتابفروشی در هر نقطه کشور ملاک آمار و ارزیابی قرار می‌گیرند. وقتی سخن از فروش حضوری به میان می‌آید منظور فروشگاه کتاب با خریدارانش است. در اینجا تمرکز و هدف روی افزونی هرچه بیشتر تعداد کتابفروشان است، زیرا در این صورت تعداد بیشتری از کتابفروشان در سراسر کشور از طرح بهره‌مند می‌شوند. اما در فروش مجازی، ملاک و معیار رونق نمی‌تواند تعداد کتابفروشی‌ها باشد، بلکه هدف کتاب‌های موجود در قفسه‌های آنهاست که اتفاقا بسیار بیشتر و متنوع‌تر از یک فروشگاه است.
مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات ایران اضافه کرد: در واقع در فروش مجازی باید از تعداد کتاب‌های عرضه شده یا فروخته شده و تعداد خریداران و پراکندگی جغرافیایی خریداران سخن به میان آورد نه تعداد کتابفروشان فعال در طرح. به عنوان مثال اگر در «بازار کتاب» ۵۰ کتابفروشی متوسط یا حتی ۲۰ کتابفروشی بزرگ با مجموع ۳۰۰هزار عنوان کتاب از آثار روز فعالیت کنند، بزرگ‌ترین کتابفروشی برای خریداران کتاب شکل می‌گیرد؛ درنتیجه لزوماً تعداد کتابفروشی‌های حاضر در فروش مجازی اهمیتی ندارد. به دلیل همین تصور اشتباه برخی از کتابفروشی‌ها وارد این طرح نشدند، درحالی که در طرح دهه فجر تلاش شد شرایط سهل‌تری نسبت به گذشته برای فروش حضوری فراهم شود، به همین دلیل، فروش حضوری ۹۳ درصد از کل فروش را به خود اختصاص داد. در طرح اخیر کامل‌ترین نوع فروش حضوری و مجازی همزمان را تاکنون در کنار یکدیگر داشتیم.
۸۹ درصد کتاب‌ها به صورت حضوری به فروش رسید
حیدری در ادامه با ارائه آماری تفکیکی از میزان فروش طرح گفت: در طرح فجرانه سه میلیارد و ۳۰۰ میلیون تومان یارانه میان خریداران کتاب در سراسر کشور توزیع شد. ۹۳ درصد یارانه به فروش حضوری اختصاص داشت و تنها ۷ درصد آن در بخش مجازی صرف شد. همچنین تجربه خوبی در زمینه تخصیص کم نقص یارانه در فروش حضوری به دست آمد، تجربه‌ای که اشکالات طرح‌های پیشین از جمله طرح‌های فروش فصلی را بسیار کمتر داشت.
وی افزود: این طرح یکی از کم‌خطاترین و هدفمندترین طرح‌های حمایتی کتابفروشان در شکل حضوری و مجازی بود که تاکنون برگزار شده است، چرا که با تخصیص متناسب اعتبار کتابفروشان براساس پارامتر‌های مختلف، رصد لحظه‌ای جریان فروش، کنترل مداوم فروشگاه‌ها از راه‌هایی، چون تماس با خریداران و کنترل فاکتور‌های فروش و نظارت بر مصرف یارانه، هشدار و تذکر از طریق تماس تلفنی و پیام سیستمی به فروشندگان و کنترل‌هایی از این دست، هم مصرف یارانه تاحد بسیار زیادی کنترل شد و هم توزیع یارانه به کتابفروشان براساس فروش واقعی صورت گرفت و به دقیق‌ترین شکل ممکن توزیع شد. فروش به ازای هر کد ملی با صحت‌سنجی از طریق تلفن همراه به نام شخص خریدار تا حد زیادی دقت فروش را افزایش و مصرف یارانه را هدفمند کرد.
بیش از ۶۲ هزار نسخه کتاب به کتابخانه‌های شخصی مردم رسید
حیدری در بخش دیگری از این گفت‌و‌گو داده‌های اصلی طرح فروش حضوری و مجازی کتاب را به این شرح اعلام کرد: در این طرح ۴۰۸ فروشگاه کتاب از سراسر کشور ثبت نام کردند که ۷۷ کتابفروشی صرفا به صورت حضوری و ۵۴ کتابفروشی نیز فقط به صورت مجازی کتاب‌های خود را عرضه می‌کردند. ۲۷۷ کتابفروشی دیگر، اما در هر دو شکل به فعالیت پرداختند. مبلغ کل یارانه توزیع شده ۳۳،۳۱۳،۷۱۴،۷۲۶ ریال بود که ۳۱،۱۰۸،۱۱۴،۲۹۰ ریال آن یعنی ۹۳ درصد از مبلغ کل از طریق فروش حضوری و ۲،۲۰۵،۶۰۰،۴۳۶ ریال آن یعنی هفت درصد از مبلغ کل نیز از طریق فروش مجازی تخصیص پیدا کرد. مضاف بر این ارسال کتاب‌های بخش مجازی برای خریداران رایگان بود و براساس توافقی که با شرکت پست صورت گرفت هزینه ارسال نیز توسط موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران پرداخت شد.
مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات ایران ادامه داد: در مجموع در این طرح بیست و سه هزار و ۵۰۵ خریدار تعداد شصت و دو هزار و ۱۲۰ نسخه کتاب خریدند که ۵۵،۱۲۲ نسخه آن یعنی ۸۹ درصد از طریق فروش حضوری و ۶،۹۹۸ نسخه یعنی یازده درصد، نیز از طریق فروش مجازی بود.
کتابفروشی‌های صدرنشین
حیدری در بخش دیگری از این گفت‌و‌گو به کتابفروشی‌های صدرنشین فروش در این طرح اشاره کرد و ادامه داد: در این طرح ۵۱ فروشگاه کتاب فروش بالای صد میلیون تومان را تجربه کردند که از میان آنها صرفا پنج فروشگاه تهرانی بودند. همین آمار تحقق رویکرد دولت چهاردم در توزیع عادلانه یارنه‌ها را به خوبی نشان می‌دهد. فروش کل این ۵۱ فروشگاه بیش از هشت میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان بود؛ یعنی ۵۵ درصد از فروش کل؛ بنابراین شاید برای دیگر کتابفروشی‌ها و اصحاب رسانه تجربه‌های تبلیغی این کتابفروشی‌ها جذاب باشد. اما ماجرا زمانی جذاب‌تر می‌شود که بدانیم یکی از این کتابفروشی‌ها فروش بیش از ۴۰۰ میلیون تومانی را تجربه کرده و دو کتابفروشی نیز فروشی بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیون تومان داشتند. ۶ فروشگاه نیز فروششان بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلیون تومان بود و ۴۲ کتابفروشی پرفروش دیگر نیز فروشی بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیون تومان را تجربه کردند.
وی افزود: از ۵۱ کتابفروشی پرفروش، یازده کتابفروشی در استان قم قرار دارند و به طور کل در زمینه فروش استانی قم پیشتاز است و پس از آن اصفهان، خراسان رضوی، تهران و کردستان قرار دارند. قرار گرفتن کتابفروشان استان کردستان در جمع پرفروشان نیز مصداق دیگری از تحقق سیاست‌های عدالت‌ورزی دولت است. از نظر پراکندگی استانی کتابفروشان، تهران با ۷۹ فروشگاه بیشترین کتابفروشی‌های فعال در طرح را تشکیل می‌داد. پس از آن قم با ۷۸ کتابفروشی، خراسان رضوی با ۴۹ کتابفروشی، اصفهان با ۳۹ کتابفروشی، فارس با ۲۱ کتابفروشی در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
حیدری در ادامه به مجموع فروش پنج استان اول در این طرح اشاره کرد و ادامه داد: مجموع فروش این پنج استان اول روی‌هم‌رفته عدد ۹ میلیارد و سیصد میلیون تومان است که ۶۲ درصد کل فروش را شامل می‌شود. از هرکدام از پرفروش‌ترین ناشران در این طرح یعنی چشمه، افق، قدیانی، پرتقال و نگاه بین هزار تا دو هزار نسخه از کتاب‌هایشان به دست مخاطبان رسیده است.
یارانه به عدالت توزیع شد
مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات ایران در بخش دیگری از سخنان خود درباره توزیع استانی یارانه کتابفروشی‌ها گفت: تخصیص یارانه بر اساس میزان فعالیت کتابفروشان صورت گرفت و طبیعتا در هر استانی که کتابفروشانش فعال‌تر بودند، یارانه بیشتری توزیع شد. بدین ترتیب استان‌های قم ۱۹ درصد، اصفهان ۱۵ درصد، خراسان رضوی ۱۴ درصد، تهران ۱۰ درصد و کردستان ۸ درصد، از مجموع یارانه توزیعی را به خود اختصاص دادند.
پرفروش‌ترین موضوعات
حیدری درباره موضوعات پرفروش در این طرح نیز اشاره کرد: بیشترین کتاب‌های خریداری شده مربوط به دو موضوع رمان خارجی و داستان کودک و نوجوان با مجموع ۱۱،۲۱۷ نسخه و ۲۰درصد کل فروش بوده است. سه موضوع بعدی پرطرفدار به ترتیب داستان و رمان فارسی، ادبیات خارجی شامل شعر، طنز، نمایشنامه و... و شعر فارسی است.
وی اضافه کرد: با وجود اینکه ادبیات ترجمه شده عمده موضوعات پرفروش را به خود اختصاص داده، اما بین چهل کتاب اول پرفروش در این طرح آثار ایرانی زیادی به چشم می‌خورد که از آن جمله می‌توانم به این عناوین اشاره کنم: «سمفونی مردگان»، «کهکشان نیستی: داستانی بر اساس زندگی آیت الله سیدعلی قاضی طباطبایی (ره)»، «پاییز آمد: خاطرات فخرالسادات موسوی همسر شهید احمد یوسفی»، «چشم‌هایش»، «من اطلاعاتی بودم: خاطرات افسر اطلاعاتی، علی مهدوی: از تعقیب و مراقبت سپاه و کشف کودتا‌ها تا ورود به وزارت اطلاعات» و «ایستگاه خیابان روزولت: روایتی مستند از تسخیر سفارت آمریکا در تهران».
فروشگا‌های زنجیره‌ای و بزرگ کتاب
مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات ایران گفت: یکی از پدیده‌های موفق فروشگاهی کتاب، گسترش کتابفروشی‌های مجموعه‌ای و زنجیره‌ای است که در این طرح نیز حضوری پرفروش داشتند از جمله شهرکتاب‌ها، پاتوق کتاب‌ها، به‌نشرها، کتابشهرها، بوکتاب دنیای ماه پیشونی، کتاب اردیبهشت و کتاب سرو و امیرکبیر و موارد دیگر که می‌توان حدس زد در حدود ۳۵ درصد فروش از طریق آنها صورت گرفته است.
ابراهیم حیدری در پایان گفت: در راستای شفاف سازی، آماده سازی و انتشار عمومی داده‌های طرح فجرانه ۱۴۰۳ در دستور کار قرار دارد و به زودی در دسترس قرار خواهد گرفت. همانطور که در نشست وبیناری با کتابفروشان گفتم بنا داریم تسویه حساب با کتابفروشان را در سریعترین زمان ممکن انجام دهیم؛ با مساعدت معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعتبار طرح تأمین شده و عملیات حسابداری در حال انجام است و امیدوارم ظرف یک هفته به حساب کتابفروشان واریز شود.
منبع: خانه کتاب و ادبیات ایران