رمضانعلی بذرافشان، استاد حوزه و  دانشگاه و مؤلف کتاب «پژوهش فناورانه؛ درس‌گفتار مهارت‌افزایی پژوهش فناورانه» (این کتاب به عنوان کتاب درسی در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شود) و معاون پژوهش و فناوری دبیرخانه دین‌پژوهان کشور در گفت‌وگو با ایکنا به بیان فرصت‌ها و چالش‌های فضای مجازی، هوش مصنوعی و اینترنت در حوزه مهدویت و منجی‌گرایی پرداخت و گفت: فرصتی که فضای مجازی، هوش مصنوعی و اینترنت برای ما فراهم کرده، حذف زمان و مکان است. یعنی اگر داده‌هایی داشته باشم، در آن واحد می‌توانم آنها را به شکلی ارسال کنم که در هر نقطه‌ای از جهان قابل دسترس باشند.

وی با اشاره به اینکه پیشتر دریافت اطلاعات باید به شکل چهره به چهره و زنده انجام می‌شد، گفت: اما اکنون این امکان وجود دارد که اطلاعات بارها و بارها شنیده شده و بازخوردها دریافت شود. این بهترین فرصت برای دسترسی به منابع، شخصیت‌ها و اندیشمندانی است که در اقصی نقاط جهان حضور دارند. با کمک این ابزار می‌توانیم آیات، روایات و مستندات مختلف را گردآوری کنیم و در قالب پروژه‌های پژوهشی تیمی تعریف و طرح پژوهشی را اجرا کنیم. همچنین، می‌توان بحث همفکری و هم‌افزایی را در این مجموعه‌ها داشت که خود یک فرصت بزرگ است.

از بین رفتن مشکل تفاوت زبان

بذرافشان در پاسخ به این سؤال که مراکز مرتبط با مهدویت چگونه می‌توانند از این فرصت‌ها استفاده کنند؟ اظهار کرد: مراکزی که در حوزه مهدویت، منجی‌گرایی و موعود‌گرایی فعالیت می‌کنند، می‌توانند داده‌ها و ظرفیت‌های خود را با یکدیگر به اشتراک گذارند. همچنین، با پیشرفت هوش مصنوعی و فناوری، مشکل تفاوت زبان و مسلط نبودن به زبان‌های خارجی نیز تا حد زیادی رفع شده است. اکنون می‌توان در آن واحد صحبت کرد و صحبت‌ها به زبان‌های دیگر حتی با صدای خود ما ترجمه شود. این بهترین فرصت برای ارائه آموزه‌های مهدوی و زیبایی‌های سخنان ائمه‌معصومین‌(ع) است. امام رضا(ع) می‌فرمایند: «لَوْ عَلِمُوا مَحاسِنَ کَلامِنا لاَتَّبَعُونا»؛ اگر زیبایی‌های کلام ما را مردم بشنوند، یقیناً از ما تبعیت می‌کنند و به سمت ما می‌آیند.

داده‌‌های جعلی مهدویت و هوش مصنوعی

وی ضمن هشدار نسبت به شبهات و مطالب خلاف واقعی که با استفاده از همین ابزارها منتشر می‌شود، گفت: البته دشمن نیز بیکار ننشسته است؛ در فضای مجازی شبهات مختلفی مطرح شده و داده‌های جعلی نیز وجود دارند. باید شبهات و اخبار جعلی را شناسایی و برای پاسخ به آنها از همین فناوری‌ها استفاده کنیم.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: منابع غنی در حوزه اهل بیت، قرآن و مهدویت داریم اما این منابع معمولاً به زبان خاص و برای مخاطبان خاص نوشته شده‌ اما با استفاده از تکنولوژی‌های جدید، می‌توان این منابع را در قالب‌های مختلف مانند داستان، شعر، انیمیشن و دیگر فرمت‌ها بازنویسی کرد تا برای کودکان، نوجوانان و قشرهای خاص قابل فهم باشد. با توجه به اینکه اکنون به راحتی امکان ترجمه این آثار به سایر زبان‌ها نیز وجود دارد می‌توان آثار هنری و علمی مهدوی را در اختیار گروه‌های گسترده قرار داد.

هوش مصنوعی قوه عاقله نیست

وی با اشاره به اینکه در منابع دینی بحث ارتقای علوم از علائم قبل از ظهور برشمرده شده است، گفت: اما در این خصوص یک مشکل وجود دارد و آن اینکه برخی هوش مصنوعی را به عنوان یک قوه عاقله در نظر می‌گیرند و هر چه این هوش ارائه داد، می‌پذیرند؛ اما باید بدانیم سیاست حاکم بر هوش مصنوعی سیاست تهاجمی و سیاستی بر علیه خدا و نظام اعتقادی ماست.

بذرافشان تصریح کرد: اگر بتوانیم قابلیت‌ها و کاربردهای هوش مصنوعی را به درستی تشخیص دهیم، می‌توانیم استفاده صحیح از این تکنولوژی و فناوری داشته و از آن در مسیر هم‌افزایی دانش استفاده کنیم، اما اگر مهارت لازم برای تشخیص جعلیات، شبهات و آسیب‌های آن نداشته باشیم تحت تأثیر شبهات عرضه شده توسط هوش مصنوعی قرار می‌گیریم لذا توصیه می‌شود که تفکر انتقادی در مواجهه به داده‌های هوش مصنوعی، فناوری‌های جدید و حتی رسانه‌ها داشته باشیم.

وی در خصوص نحوه استفاده از بات‌های هوش مصنوعی، گفت: اگر از هوش مصنوعی برای دریافت اطلاعات در خصوص مهدویت یا هر مبحث دینی دیگری استفاده می‌کنیم اول باید صحت و سقم مطالب و مباحث دریافتی را پیدا کنیم و بعد به سراغ یافته‌های ناب و یا حتی تولیدات نابی که می‌توانیم به کمک این ابزار به دست آوریم برویم و در نهایت یافته‌هایمان را با دیگران به اشتراک بگذاریم.

اخبار جعلی هوش مصنوعی در مورد مهدویت

این استاد حوزه و دانشگاه ضمن هشدار نسبت به مطالب جعلی که هوش مصنوعی در خصوص منجی‌گرایی در اختیار ما قرار می‌دهد، گفت: سایت‌ها، پورتال‌ها و سامانه‌های زیادی مرتبط با مهدویت وجود دارد. طی بررسی که اخیراً انجام دادم نزدیک به 100 سایت در بحث بودیسم و  منجی‌گرایی و هزاره‌گرایی وجود دارد که مسئله منجی‌گرایی را از دیدگاه بودیسم مطرح می‌کند و نگاه آنها با نگاه تشیع در این زمینه متفاوت است. اما همه این اطلاعات در قالب منجی‌گرایی در اختیار هوش مصنوعی قرار دارد و وقتی اطلاعاتی از این ابزار در خصوص مهدویت می‌خواهیم، از این داده‌ها نیز در اختیار ما قرار می‌دهد؛ پس باید هوشیار باشیم.

وی ضمن هشدار نسبت به این مسئله که برخی افراد و گروه‌ها با انتشار کتاب‌ها و رمان‌هایی در حال تحریف مسئله مهدویت در جهان هستند، گفت: حتی ویژگی‌هایی که در منابع دینی ما در خصوص حضرت مهدی(عج) نوشته شده را استخراج و براساس آن فیلم و انیمیشن می‌سازند و سعی می‌کنند به هر شکلی مهدویت را به نفع مقاصد خودشان مصادره کنند.

این استاد حوزه و دانشگاه یکی از مشکلات موجود در مواجهه با این حجم از تحریف‌ها، را اینگونه تحلیل کرد که وقتی در ایران در زمینه مهدویت و نیمه شعبان تولید محتوا می‌کنیم و محتوا ترند می‌شود، خوشحال می‌شویم اما توجه نداریم که وقتی در ایران در خصوص مهدویت جست‌وجو می‌کنیم منابع مورد قبول ما برایمان نمایش داده می‌شود اما در سایر نقاط جهان تولیدات غیر شیعی و تحریف شده در اختیار مردم اقصی نقاط جهان قرار داده می‌شود.

وی اضافه کرد: حتی کتابی به نام فرقان الحق به عنوان قرآن قرن بیست و یکم منتشر شده که در آن به جای بسم الله الرحمن الرحیم جمله دیگری آورده‌اند، برخی سوره‌های قرآن را حذف و برخی را با آموزه‌های مسیحیت ادغام کرد‌ه‌اند. این قرآن دروغین ۶۶ سوره دارد و در ۳۶۰ صفحه چاپ شده است. کتاب فرقان الحق مثل کتاب مقدس مسیحیان، یک بخش آن بحث تورات و یک بخش آن بحث انجیل است. گفته می‌شود بخش تورات مربوط به گذشته و بخش انجیل مربوط به معاصر است، مطرح می‌کند که قرآن کریمی که بر پیامبر اسلام(ص) نازل شده مربوط به عصر گذشته بوده و فرقان‌الحق مربوط به عصر جدید است.

بذرافشان هشدار داد: آنهایی که اسلام و قرآن را نمی‌شناسند وقتی که می‌خواهند قرآن را بخوانند و با آن آشنا شوند فرقان‌الحق از طریق فضای مجازی به آنها ارائه و تلاش می‌شود آموزه‌های مورد نظر خودشان را در قالب متن، صوت، تصویر، ویدیو و ترکیبی از این موارد به شکل‌های گوناگون به مخاطبان ارائه شود.

وی با تأکید بر اینکه در عصر کنونی، بحث سواد دیجیتال، مهارت شناسایی و دسترسی به اطلاعات و مهارت تفکیک اطلاعات اصلی و حقیقی از اطلاعات جعلی یکی از نکته‌های قابل توجه است، گفت: کشور ما تحریم است و امکان دسترسی به برخی از منابع، اطلاعات و ... را نداریم، همین تحریم بودن موجب شده خارجی‌ها نیز امکان دسترسی به منابع و یافته‌های شیعی را نداشته باشند. لذا فرصت خوبی است که این یافته‌ها را در اختیار برخی از مجموعه‌ها، تشکل‌ها، مراکز و سازمان‌های بین‌المللی که در کشورهای دیگر هستند قرار دهیم تا آنها زمینه دسترسی به این اطلاعات ناب را برای مخاطبان مختلف هم فراهم کنند.

وی در پاسخ به این سؤال که چگونه می‌توان نسل جدید را به مسائل مهدویت علاقه‌مند کرد؟ گفت: برای علاقه‌مند کردن نسل جدید به مسائل مهدویت، باید از تکنولوژی و فناوری‌های جدید استفاده کنیم. بخشی از این اقدامات بر عهده سیاستگذاران و دولتمردان است، بخشی بر عهده مراکز پشتیبانی و بخشی نیز بر عهده مصرف‌کنندگان است.

بذرافشان اضافه کرد: معمولاً در این زمینه‌ها مصرف کننده‌ هستیم یعنی داده‌های مختلف را دریافت و نهایتاً آنچه تولید شده را بازتولید می‌کنیم؛ لذا اگر کار با قابلیت‌ها و کاربرد این تکنولوژی را نشناسیم یا حتی بشناسیم اما دسترسی به ابزار لازم نداشته باشیم، یا دسترسی به ابزار داشته باشیم ولی مهارت استفاده را نداشته باشیم یقیناً نتیجه معکوس می‌گیریم لذا توصیه ما این است که کاربران قابلیت‌های این ابزار را بشناسند، به آنها دسترسی داشته باشند و به صورت هدفمند از آنها استفاده کنند.

وی در ادامه مسئله تهاجمی بودن داده‌های هوش مصنوعی علیه اعتقادات اسلام و شیعه را تشریح کرد و گفت: بخشی از بات‌های هوش مصنوعی یقیناً تهاجمی است و منابعی که ارائه می‌دهد یا تولیداتی که دارد براساس آیات و روایات جعلی است و نشانی‌های جعلی ارائه می‌کند. بر همین اساس باید با تفکر انتقادی و مهارت تشخیص صحیح از ناصحیح با اطلاعات دریافتی از آن مواجه شویم.

این استاد حوزه و دانشگاه اضافه کرد: از سوی دیگر بسیاری از یافته‌های نابی که در موضوع مهدویت داریم هنوز در اختیار ابزارها و پردازشگرهای هوش مصنوعی قرار نگرفته است لذا چون ابزارهای هوش مصنوعی به این داده‌های اصیل دسترسی ندارند، داده‌های خود را بر مبنای منابع جعلی که در دسترس دارد ارائه می‌دهد.

اطلاعات را در اختیار هوش مصنوعی قرار دهید 

وی از برنامه‌ریزان، پشتیبانان و افرادی که اطلاعات را در فضای مجازی بارگذاری می‌کنند درخواست کرد تا اطلاعات را در قالب‌های استاندارد قابل دسترس و مستند ارائه دهند و دسترسی هوش مصنوعی به آن را فراهم کنند تا انواع چت‌بات‌ها، پردازشگرها و جستجوگرهای هوش مصنوعی بتوانند به این اطلاعات ناب دسترسی پیدا کنند.

بذرافشان با تأکید بر اینکه باید در بحث بازتولید، بازنشر و تبدیل اطلاعات به فرمت‌های مختلف بسیج شویم، گفت: منابع غنی از شأن نزول آیات و روایات و سیره معصومین علیهم السلام داریم که در کتاب‌ها درج شده و متنی است که به کمک هوش مصنوعی می‌توانیم این داده‌‌های متنی را به  سناریوهایی در قالب انیمیشن، فیلم و ... تبدیل کنیم تا دیگران آنها را ببینند، به آنها دل بسپارند و این دل سپردن نگرش آنها را تغییر دهد و بعد از تغییر نگرش شاهد تغییر رفتارها باشیم.

وی اظهار کرد: باید در سطوح مختلف به شکل حرفه‌ای به این تکنولوژی‌ها نگاه شود و صرفاً به عنوان یک کاربر و استفاده کننده نباشیم، بلکه همانطور که مقام معظم رهبری فرمودند هر کس به هر مقداری که می‌تواند به جهاد تبیین آموزه‌های دینی بپردازد؛ با این کار آرام آرام افراد همفکر همدیگر را پیدا می‌کنند و زمینه برای مشخص کردن جعلیات و پاسخ به شبهات فراهم می‌شود.

بازگشت به دوران جعل حدیث

این استاد حوزه و دانشگاه هشدار دارد که عملاً فضای مجازی این زمینه را فراهم کرده تا مجدداً به همان دورانی که به شدت جعل حدیث صورت می‌گرفت، بازگردیم و افزود: بر همین اساس نیاز است اشراف و تسلط خود را به ابزار‌های تکنولوژی زیاد و به شکل هدفمند محصولات را در شکل‌های مختلف تولید کنیم.

وی ادامه داد: امروزه بیش از ۱۰۴ فرمت برای ارائه انواع محصولات داریم یعنی یک محصول درآن واحد می‌تواند به ده‌ها خروجی تبدیل شود. اگر یک سخنرانی داشته باشم، با هوش مصنوعی سخنرانی یک ساعته من طی یک دقیقه به متن تبدیل و در چند ثانیه خلاصه‌نویسی و به شکل نمودار و یا در قالب پاورپوینت ارائه می‌شود. طی چند ثانیه از این سخنرانی یک فیلم کوتاه ساخته و به زبان مورد نظرم ارائه می‌شود. پس مهم این است که با مهارت‌افزایی و انتخاب صحیح بتوانیم به استفاده از هوش مصنوعی ورود کرده و زمینه دسترسی یافته‌های ناب دینی را برای دیگران نیز فراهم کنیم.