عطاری یا مطب دکتر؟برای بررسی میدانی این موضوع سری به سه عطاری در سه نقطه مشهد می‌زنم تا نحوه تجویز داروهای گیاهی را از نزدیک ببینم. ابتدا به خیابان میثم شمالی سری می‌زنم، وارد عطاری که می‌شوم هیچ شباهتی به عطاری‌های قدیمی ندارد، هشت صندلی چیده شده در این عطاری آن را مانند سالن انتظار مطب‌های دکتر کرده است و مردمی که نشسته‌اند تا نوبتشان شود. یک دیوار کاذب چوبی اتاقکی بدون در ایجاد کرده و صدای فردی که در حال نسخه پیچیدن است از پشت آن می‌آید، او در حالی که با مراجعه‌کنندگان حضوری صحبت می‌کند، نسخه‌های قبلی خود را هم تلفنی کامل می‌کند. بیماری‌ها مختلف هستند و از درمان صرع و فیبروم رحم تا کم‌خونی و دیگر بیماری‌ها به گوشم می‌خورد. در ادامه به حوالی میدان توحید می‌روم و به یک عطاری قدیمی سری می‌زنم، از آقایی که آنجاست درباره داروی طب سنتی در خصوص سرطان معده سؤال می‌کنم و او می‌گوید: عرق سی‌گیاه را داریم که بافت‌های معده را ترمیم می‌کند، اگر بیمارتان فشار خون ندارد رب یا عرق شیرین بیان را مصرف کند، این هم برای معده خیلی خوب است. می‌گویم: یعنی بیمار می‌تواند شیمی درمانی را قطع کند؟ او می‌گوید: ۳۰ تا ۴۰ روز باید این‌ها را مصرف کند و بعد دوباره آندوسکوپی کند تا ببیند معده‌اش در چه وضعیتی است.
به عطاری دیگری در خیابان سجاد سر می‌زنم و دارویی برای صرع می‌خواهم که فروشنده قرص جینکوگل را که بسته‌بندی شرکتی دارد به من معرفی می‌کند، اما در توضیحات و خواص آن چیزی از کنترل تشنج و درمان بیماری صرع نوشته نشده است.

عطار فروشنده است، تجویز ممنوع
نکته مهم در این ارتباط این است که آیا می‌توان روی این تجویزها حساب کرد؟ یا به‌ طور کلی عطاری‌ها اجازه طبابت دارند یا خیر؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها به سراغ محمدرضا مهری، مدیر طب سنتی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی مشهد می‌روم، تا پاسخ این پرسش‌ها را از او جویا شوم.
او در این باره می‌گوید: طب سنتی مانند سایر بخش‌های طب محدودیت‌هایی در بحث درمان دارد، اینکه برخی ادعا می‌کنند همه بیماران را می‌توانند درمان کنند، اشتباه است، خیلی از بیماری‌ها هستند که در متون طب سنتی مانند کتاب قانون ابن‌سینا نیز سخت‌درمان شناخته شده، برخی از درمان‌ها نیز همان‌ طور که اکنون انجام می‌شود، در طب سنتی نیز با عمل جراحی درمان می‌شده. به‌ عنوان مثال یک توده سرطانی که غیرقابل حل است باید با عمل جراحی خارج شود. همچنین سرطان معده را نمی‌توان با دارو درمان کرد و باید غده سرطانی را درآورد.
این پزشک متخصص طب سنتی ایرانی با بیان اینکه طب سنتی در کنار توانمندی‌های زیادی که در درمان بیماری‌ها دارد، محدودیت‌های زیادی نیز دارد، می‌افزاید: از جمله درمان بیماری‌هایی همچون سرطان و صرع را نمی‌توان تنها با طب سنتی درمان کرد؛ چرا که بیماری صرع نیز انواع مختلفی دارد و در طب رایج نیز نمی‌توان آن را درمان کرد و عملاً تنها آن را محدود می‌کنند و دارویی می‌دهند که تعداد تشنج را کم کند، در طب سنتی نیز داروهایی داده می‌شده که فرد بتواند زندگی عادی خود را ادامه دهد و تشنج‌ها را کنترل کند، به همین خاطر درمان قطعی برای صرع در طب سنتی هم وجود ندارد.
مهری درباره اینکه آیا عطاری‌ها اجازه تجویز دارو را دارند نیز متذکر می‌شود: براساس آن چیزی که وزارت صمت برای عطاری‌ها مشخص کرده معادل خرده‌فروش گیاهان دارویی است و تنها فروشنده گیاهان دارویی است، به این معنا که شما وقتی به عطاری می‌روید و می‌گویید ۱۰۰ گرم اسطوخودوس می‌خواهم و اینکه این گیاه را برای چه چیزی می‌خواهید ربطی به عطاری ندارد، نهایتاً برخی از عطاری‌هایی که باتجربه هستند می‌توانند شما را راهنمایی کنند و نحوه استفاده و نگهداری آن گیاه را به مشتری بگویند، عطاری‌ها اجازه ندارند در پاسخ به بیماری‌ای که افراد مطرح می‌کنند، گیاهی را تجویز کنند.
او ادامه می‌دهد: همکاران بازرس ما وقتی به یک عطاری سر می‌زنند آن‌ها را با این شیوه تست می‌کنند و از فروشنده عطاری می‌پرسند من دل درد دارم چه چیزی بخورم؟ اگر آن فروشنده داروی ساده‌ای مانند عرق چهل گیاه را تجویز کند، خلاف قانون عمل کرده است.
مدیر طب سنتی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی مشهد با بیان اینکه ترکیب داروها نیز تخلف است، می‌گوید: گیاهانی که در عطاری فروخته می‌شود نیز باید سالم باشد، به‌ عنوان مثال برگ خشک نعنا را باید به ‌صورت کامل بفروشند و اجازه فروش پودر نعنا خشک را ندارند، فروشنده در حضور مشتری می‌تواند ادویه‌جات و گیاهان را پودر کند اما فروش پودرهای گیاهی به دلیل اینکه ترکیبات آن را نمی‌دانیم و مشخص نیست، تخلف محسوب می‌شود.
مهری خاطرنشان می‌کند: موضوع بعدی داروهای ساختنی است، به ‌عنوان مثال فروش کپسول‌های ساختنی برای بیماری‌های مختلف، تخلف است، اگر همکاران ما در معاونت غذا و داروی علوم پزشکی و بازرسان اتحادیه در بازرسی‌ها این موارد را ببینند با آن واحد صنفی برخورد می‌کنند.

تجویز تنها کار پزشک است
او یادآور می‌شود: خیلی از بیماران به ما به ‌عنوان متخصص طب سنتی مراجعه می‌کنند و ما به آن‌ها داروهای گیاهی را برای درمان توصیه می‌کنیم؛ چرا که گیاهان دارویی یکی از ظرفیت‌های خیلی خوب برای درمان است و نمی‌شود آن را انکار کرد، اما مسئله این است که درمان هر بیماری وظیفه پزشک است اگر پزشکی در زمینه درمان با گیاهان دارویی متبحر باشد، می‌توانند به این پزشکان مراجعه کنند و اگر نیاز بود، داروهای گیاهی تجویز می‌کنند و اگر آن پزشک تشخیص داد، بیمار را به دیگر متخصصان ارجاع می‌دهد، اما کسی که کارش پزشکی نیست، حق دخالت در درمان را ندارد و اگر چنین چیزی مشاهده شود سیستم قضایی و دادستانی با آن برخورد و جریمه‌های خیلی سنگینی برایشان وضع می‌کنند.
این پزشک متخصص طب سنتی ایرانی به مردم توصیه کرد برای حفظ سلامتی‌شان حتماً برای درمان بیماری‌هایشان در حوزه طب سنتی به پزشک متخصص این حوزه مراجعه کنند.

مشکل اصلی درگاه ملی مجوزهاست
با وجود این قوانین، تخلفات در این حوزه خیلی چشمگیر بوده و در برخی موقعیت‌ها به عرف تبدیل شده است، برای بررسی چرایی این موضوع به سراغ جواد شمشیری، رئیس اتحادیه صنف فروشندگان گیاهان دارویی مشهد رفتم تا علت را از وی جویا شوم.
او ابتدا در این باره می‌گوید: واحدهای صنفی زیرمجموعه این اتحادیه اجازه تجویز دارو ندارند، البته افراد خاصی هستند که دوره گذرانده‌اند و آموزش دیده‌اند، آن‌ها می‌توانند مشاوره بدهند که گیاهان چه خواصی دارند.
رئیس اتحادیه صنف فروشندگان گیاهان دارویی مشهد با بیان اینکه معضل بزرگی که اکنون بیشتر با آن درگیر هستیم، سامانه درگاه ملی مجوزهاست، می‌افزاید: این سامانه موجب شده افرادی که هیچ شناختی از گیاهان دارویی ندارند عطاری تأسیس ‌کنند به همین خاطر با مشکل مواجه شده و مجبور می‌شوند اجناس دیگری را بفروشند.
شمشیری یادآور می‌شود: پیش‌تر که مجوزها را اتحادیه می‌داد، کمیسیون فنی داشتیم و در آن آشنایی با ۳۰ تا ۴۰ گیاه را به متقاضیان تأسیس عطاری آموزش می‌دادیم تا بعد بتوانند این گیاهان را تجویز کنند، اما اکنون با توجه به اینکه سامانه درگاه ملی مجوزها پروانه کسب صادر می‌کند، این کلاس‌ها برگزار نمی‌شود.
او با تأکید بر اینکه مشکلات عدیده‌ای داریم که فراتر از کسانی است که طبابت می‌کنند، متذکر می‌شود: برخی افراد اصلاً گیاهان را نمی‌شناسند و گیاه اشتباهی به مشتری می‌دهند و ما اکنون این مشکلات را در اتحادیه داریم.
رئیس اتحادیه صنف فروشندگان گیاهان دارویی مشهد یادآور می‌شود: پیش از اینکه دریافت مجوز از درگاه ملی مجوزها صورت بگیرد، آموزش‌هایی به صاحبان صنف عطاری می‌دادیم و پس از اینکه نمره قبولی را دریافت می‌کردند جواز کسب عطاری می‌دادیم، با وجود این بازهم اشتباهاتی در تجویز و فروش کالا داشتیم که موجب به خطر افتادن جان مردم شده بود از جمله در یک مورد به ‌جای تخم ریحان، تخم تاتوره را به مشتری دادند که سبب شد آن شخص به کما برود یا اینکه در موردی روناس را به ‌جای دارچین داده بودند که سبب مسمومیت شده بود.
شمشیری می‌افزاید: اکنون که فردی برای تأسیس یک عطاری مغازه‌ای را اجاره کرده و از درگاه ملی مجوزها نیز مجوز دریافت می‌کند و هیچ دوره آموزشی را نمی‌گذراند، ممکن است خطرات بیشتری برای سلامت مردم به ‌وجود بیاید، این موضوع مورد اعتراض ماست و در این زمینه هم مکاتباتی داشته‌ایم اما هنوز پاسخی دریافت نکرده‌ایم.
او با بیان اینکه اکنون نظارت‌ها پس از تأسیس یک واحد صنفی اتفاق می‌افتد، می‌گوید: پلمب‌های واحد صنفی از سمت ما بابت نداشتن جواز کسب بوده است، اما در خصوص تخلفات پلمب‌هایی توسط دادستانی و پلیس مبارزه با مواد مخدر نیز داشته‌ایم که آن‌ها نیز براساس گزارش بازرسان ما و گزارش‌های مردمی اتفاق افتاده است.
رئیس اتحادیه صنف فروشندگان گیاهان دارویی مشهد می‌افزاید: فروش قرص و شربت ترامادول و متادون خط قرمز اتحادیه است و برخورد شدیدی با کسانی که فروشنده این اقلام باشند انجام می‌دهیم؛ چرا که واحدهای صنفی عطاری تنها فروشنده گیاهان دارویی هستند.
شمشیری با اشاره به اینکه تاکنون هزار و ۵۴۳ مجوز تأسیس واحد صنفی عطاری در مشهد صادر شده است، بیان می‌کند: ۲۳۰ پروانه جدید از ابتدای سال در این اتحادیه صادر شده است، در حوزه بازرسی نیز ۸۷۰ بازدید توسط بازرسان ما و ۱۶۵ مورد گشت مشترک انجام داده‌ایم که در نتیجه این بازرسی‌ها ۵۵ واحد صنفی پلمب و ۱۵۰ واحد صنفی بدون پروانه کسب شناسایی شدند.

بودجه و تعداد کم بازرسان
او درباره مشکلات بازرسی از واحدهای صنفی عطاری می‌گوید: بودجه اتحادیه ضعیف شده است و این بودجه کفاف این را نمی‌دهد که هزینه‌های زیادی برای بازرسی پرداخت کنیم، اکنون یک بازرس داریم که کارمند اتحادیه است و هشت بازرس افتخاری نیز داریم که شاید پایان سال بتوانیم با پرداخت مبلغی از زحماتشان تشکر کنیم وگرنه امکان پرداخت حقوق ثابتی به این افراد را نداریم.
رئیس اتحادیه صنف فروشندگان گیاهان دارویی مشهد خاطرنشان می‌کند: یکی دیگر از مشکلات ما تداخل صنفی است که در این زمینه سوپرمارکت‌ها و برخی صنوف دیگر با فروش ادویه و گیاهان دارویی صنف ما را تهدید می‌کنند.
شمشیری درخواستی نیز از قانون‌گذاران در حوزه فعالیت این صنف دارد و می‌گوید: خواهش ما این است که اجازه بدهند کسانی که دوره‌های آموزشی طب سنتی را گذرانده‌اند و سابقه بالای ۱۵-۱۰ سال دارند، نسخه بپیچند و حداقل داروهای تولید و تأیید شده را تجویز کنند.
نکات مطرح شده توسط رئیس اتحادیه صنف فروشندگان گیاهان دارویی مشهد نشان می‌دهد این صنف با مشکلات زیادی در حوزه نظارت و بازرسی مواجه است و البته از طرفی نیز رویه غالب تجویز دارو توسط عطاری‌های قدیمی که به یک سنت تبدیل شده را نمی‌تواند نادیده بگیرد.
شنیدن نکات صنف فروشندگان گیاهان دارویی و سروسامان دادن به نحوه صدور مجوز این صنف می‌تواند دریچه‌های جدیدی روبه‌روی قانون‌گذاران قرار دهد تا با استثنا کردن این صنف در درگاه ملی مجوزها و اولویت دادن آموزش به صاحبان این صنف خطرات ناشی از فروش گیاهان اشتباهی را کم کنند؛ چرا که سخت می‌توان فرهنگی را که موجب شده عطار به عنوان مشاور مصرف داروهای گیاهی شناخته ‌شود تغییر داد.