حکمرانی خوب، مفهومی است نسبتاً جدید در ادبیات سیاسی، حقوقی و مدیریتی که ناظر به اصول مهم و مؤلفه‌های کلیدی در جوامع پیشرفته بوده و از این‌رو مورد توجه اندیشمندان علوم سیاسی، حقوق بشری و نیز نهادها و سازمان‌های بین‌المللی قرار گرفته است. در همین چارچوب می‌توان گفت از منظر علوم سیاسی، حاکمیت خوب سازوکاری است برای تقویت مشروعیت نظام سیاسی و ارتقای سطح کارآمدی و کارایی حکومت و از منظر حقوقی نیز امری است در ارتباط تنگاتنگ با حاکمیت قانون و افزایش سطح آگاهی مردم نسبت به حقوق اساسی خود در مقابل حکومت که نتیجه فوری آن می‌تواند تأمین عدالت اجتماعی باشد.
در جوامع مدرن مفهوم حکمرانی و حاکمیت خوب، مفهومی است آشنا که با مؤلفه‌هایی نظیر حاکمیت قانون، شفافیت و پاسخگویی و تقویت و افزایش سهم مشارکت عمومی شهروندان در اداره نظام یک واحد سیاسی شناسایی می‌شود.
چنانچه نظام سیاسی‌ای اعمال اقتدار خود را در عرصه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بر مبنای مؤلفه‌ها و اصول شناخته‌شده حکمرانی خوب بنا کند می‌تواند نتایجی همچون احیا و تقویت ساخت جامعه مدنی - افزایش اعتماد مردم به کارگزاران و برنامه‌ها و طرح‌های آن‌ها - تولید مستمر و تقویت سرمایه‌های اجتماعی، کاهش فقر و نابرابری و... را به سهولت در سطح جامعه خود مشاهده کند هر چند که در برخی جوامع ممکن است نیازمند زمان بیشتری نیز باشد.
با این مقدمه، به بررسی اندیشه‌ها و سیره نظری و عملی بنیان‌گذار فقید انقلاب اسلامی امام خمینی(س) در این خصوص و در طول دوران پیش و پسا رهبری ایشان می‌پردازیم.
اصل نخست - حاکمیت قانون:
اعتقاد امام خمینی(س) به تشکیل حکومت، بر مبنای حاکمیت قوانین الهی و اسلامی بنا شده بود. این مهم در آستانه برقراری نظام جمهوری اسلامی در کلام و نظر ایشان قابل‌ملاحظه است و در گامی فراتر می‌توان مشاهده کرد که حضرت امام (ره) حتی دوران قبل از انقلاب اسلامی و در زمان حکومت پهلوی نیز قانون‌گرایی را عمل و توصیه می‌فرمود.
تأکید امام خمینی(س) به تدوین قانون اساسی جدید پس از پیروزی انقلاب بر پایه دو اصل اسلامیت و جمهوریت و برگزاری انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی در مردادماه ۱۳۵۸ یعنی تنها چند ماه پس از پیروزی انقلاب، مؤید اعتقاد و خواست ایشان به برقراری حکومت براساس قانون است، امری که به‌ندرت در نظام‌های سیاسی نوپا در جهان دیده شده است.
اصل دوم - شفافیت و پاسخگویی حاکمیت:
این اصل نیز همواره مورد تأکید امام خمینی(س) به‌عنوان شخصیت نخست حکومت اسلامی بوده است. ایشان در همین رابطه می‌فرمایند: «همه ملت مؤظفند که نظارت کنند بر این امور. نظارت‌کنند اگر من یک پایم را کنار گذاشتم، کج گذاشتم ، ملت موظف است که بگوید پایت را کج گذاشتی، خودت را حفظ کن....»
این کلام و ده‌ها مثال دیگر از فرمایشات ایشان، نشان می‌دهد اصل شفافیت و لزوم پاسخگویی حاکمان در ادبیات و سیره نظری و عملی امام خمینی(س) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است و از همین مجرا رعایت حقوق مردم و حفظ کرامت انسانی نیز از ضرورت‌های حکومت مورد نظر ایشان، ارزیابی می‌گردد، امری که یکی از پیامدهای آن، تقویت سرمایه‌های اجتماعی حکومت است و در طول سال‌های دفاع مقدس که مزین به جان‌فشانی و ایثار مثال‌زدنی همه آحاد ملت بود، کاملاً مشهود بوده است. از منظری دیگر نیز می‌توان به اهمیت اصل شفافیت در مبارزه با فساد، کاهش فقر و پر کردن شکاف‌های طبقاتی جامعه اشاره کرد که این موضوعات نیز همواره مورد تأکید و توصیه امام خمینی(س) بوده‌اند.
اصل سوم - مشارکت:
به این فرمایش امام خمینی(س) توجه کنید: «در هر صورت ما باید دنبال این معنا باشیم که مردم را نگه داریم و همین‌طوری که آقایان می‌گویند بدون پشتیبانی مردم نمی‌شود کار کرد». این جمله و صدها جمله دیگر که در این ارتباط از معظم‌له به یادگار مانده به‌خوبی نشان می‌دهد که رهبر فقید انقلاب به‌خوبی از نقش مردم در اداره امور آگاه بوده و عمیقاً به آن اعتقاد داشته است. در مکتب امام خمینی(س) مردم و نظر مردم از جایگاه بالایی برخوردار است چنانکه از نگاه ایشان حکومت باید در خدمت مردم باشد و در مقابل این مردمند که ولی‌نعمت حاکمان هستند. این نگاه به رابطه مردم و حکومت می‌تواند مشارکت فعال شهروندان در تصمیم‌گیری‌ها و افزایش سطح اعتماد به طرح‌ها و برنامه‌های حکومتی را به دنبال داشته باشد. تقویت و افزایش مشروعیت نظام نیز از دیگر پیامدهای توجه جدی به لزوم مشارکت مردم در ساختار تصمیم‌گیری کشور است.
اما نگاه ویژه امام خمینی(س) به حکمرانی خوب را می‌توان در تأکید به مؤلفه و اصل استقلال و عدم وابستگی به قدرت‌های خارجی دانست. از منظر نگاه ایشان یک حاکمیت صالح و یک حکمرانی خوب در کنار توجه به منافع کشور، باید دست بیگانگان را از سرنوشت کشور کوتاه کند.
اهمیت اصل نه شرقی و نه غربی در سپهر اندیشه ایشان از همین تفکر نشأت می‌گیرد. از نگاه امام(ره)، اصل استقلال و عدم وابستگی، لازم و تکمیل‌کننده یک حکمرانی خوب است و نمی‌شود با وابستگی به بلوک‌های قدرت در شرق و غرب عالم یک حکومت و نظام سیاسی را واجد حکمرانی خوب دانست.
حاصل سخن اینکه امام خمینی(س) به‌عنوان یک عالم دینی و رهبر سیاسی ضمن شناخت عمیق از اصول بنیادین اسلام به‌ویژه در امر حکومت، در عرصه نوین ادبیات سیاسی نیز با اشراف و تأکید بر مؤلفه‌های یک حکمرانی خوب، الگویی را به جهان سیاست ارائه نموده است که می‌تواند الهام‌بخش متفکران و اصحاب قدرت و سیاست به‌ویژه در جهان اسلام باشد.
احسان تقی زاده سالاری
مدیر پژوهش مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)