به گزارش خبرنگار سیاست خارجی ایرنا، ولی کالجی، عضو شورای علمی موسسه ایران و اوراسیا (ایراس)، در نشست «چشم‌انداز روابط تجاری ایران و روسیه در پرتو معاهده مشارکت جامع راهبردی و موافقتنامه تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا» که روز چهارشنبه (۲۴ بهمن) در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران برگزار شد، با طرح پرسش هایی درباره سطح رابطه تجاری ایران و روسیه گفت: یکی از کلیدی ترین پرسش ها این است که وضعیت روسیه در بین شرکای تجاری ایران کجا است؟ طبق آخرین آماری که گمرک ایران در آبان ماه ارائه داده، ایران با ۱۷۸ کشور روابط تجاری دارد؛ اما ۸۰% روابط تجاری ما با ۱۰ کشور است که در اثر فشارهای تحریمی و مسائل دیگری که برای ما پیش آمده، این سبد، تنوع لازم را ندارد. این ۱۰ کشور عبارتند از چین، امارات متحده عربی، ترکیه، عراق، هند، پاکستان، افغانستان، روسیه، آلمان و قزاقستان، لذا روسیه جزو ۱۰ کشوری است که ۸۰% تجارت خارجی ما را دربر می گیرد.
وی با اشاره به اینکه باید وضعیت تجارت خارجی کشور را از این حالت خارج کنیم، افزود: در حال حاضر این نگرانی وجود دارد که بعد از بازگشت سیاست فشار حداکثری دونالد ترامپ، تعداد این کشورها از ده مورد هم کمتر شود و این یکی از مهمترین چالش‌های تجارت خارجی ما است. حجم کل صادرات ایران طبق آمار آبان ماه، ۳۸ میلیارد و ۳۲ میلیون دلار و واردات ما هم در این مدت ۴۵ میلیارد و ۱۲۷ میلیون دلار بوده است؛ در واقع تا آبان ماه نزدیک به شش میلیارد دلار کسری تجاری داشتیم. در همین مقطع صادرات ما به روسیه ۴۹۴ میلیون دلار و واردات ما نیز یک میلیارد و صد میلیون دلار بوده است؛ یعنی رقمی در حدود ۶۰۶ میلیون دلار کسری تجاری با فدراسیون روسیه تا آبان ماه داریم که قطعا تا آخر سال درصدها بیشتر خواهد شد.
عدم توازن و کسری تجاری با روسیه باعث ناترازی روبل و ریال شده است
این تحلیلگر مسائل روسیه گفت: تحلیل این شرایط این است که روسیه در ردیف ۱۰ صادرکننده اصلی ایران است؛ اما در ردیف ۱۰ صادرکننده اصلی ما قرار ندارد. مقاصد اصلی تجارت خارجی ما، یعنی صادرات ما با چین، عراق، امارات، ترکیه و افغانستان است و روسیه در این مقوله جایگاهی ندارد. مقاصد اصلی واردات ما چین، ترکیه، آلمان و روسیه است و چین با حدود ۱۰ میلیارد دلار ۲۵ درصد، ترکیه با ۱۶ میلیارد دلار حدود ۶.۵ درصد، آلمان با ۱.۴ میلیارد دلار حدود ۳.۶ درصد و روسیه با یک میلیارد دلار حدود ۱.۴ دهم درصد را شامل می شود. باید این واقعیت ها را در نظر بگیریم. این عدم توازن و کسری تجاری که با روسیه داریم با توجه به این که دلار را حذف کردیم، باعث ناترازی اصلی روبل و ریال شده و این به تجار و صادرکنندگان ما فشار می آورد؛ یعنی به همان اندازه ای که روبل و صادرکننده وارد ایران می شود، به همان اندازه روبل نداریم که در اختیار صادرکننده روسی قرار بدهیم. این که از صادرکننده روس بخواهیم تهاتر کند شاید اصلا اقدامی مطلوب نباشد، او صادرکننده است و پول کالایی را که فروخته می خواهد و شاید اصلا فرصتی برای سرمایه گذاری نداشته باشد.
کالجی در ادامه با طرح این پرسش که روابط تجاری ما با روسیه در سطح اتحادیه اقتصادی اوراسیا به چه صورت است؟ خاطرنشان کرد: روسیه شریک اول تجاری ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا است؛ یعنی حجم اصلی تجارت ما با اتحادیه اقتصادی اوراسیا روسیه است. حجم کل روابط ما با اتحادیه اقتصادی اوراسیا تا دی ماه امسال حدود ۱۴۹۴۸۳۲۰۰۰ دلار و واردات ما ۱۲۰۹۰۰۰۰۰۰ دلار بوده که در اینجا نزدیک به ۲۸۵۸۳۹۰۰۰ دلار، یعنی نزدیک به ۲۶۰۰۰۰۰۰۰ دلار تراز مثبت بودیم؛ بر خلاف تراز منفی که با روسیه داشتیم. این تراز مثبت ناشی از صادراتی است که به ارمنستان و قزاقستان داریم و این تراز منفی ما با روسیه را در سطح اتحادیه پوشش داده و تراز را مثبت کرده است. بیشترین صادرات ما به اتحادیه اقتصادی اوراسیا به روسیه، قزاقستان و ارمنستان است و کمترین واردات ما هم از قرقیزستان است.
دیدگاهی در ایران وجود دارد که روسیه با کارت ایران بازی می کند و در صورت پایان جنگ اوکراین و اتمام تحریم‌های غرب علیه روسیه، امکان دارد از سطح روابط روسیه با ایران کاسته شود. در روسیه هم همین دیدگاه حداقل در بخش جامعه دانشگاهی و مطالعاتی وجود دارد که ایران فقط در مواقع سخت و تحریم با روسیه و چین روابط دارد و به محض این که روابط ایران با غرب بهبود می یابد، روابط با روسیه و چین هم کاهش پیدا می کند. باید هدف واقع‌بینانه و نگاهمان مطابق با ظرفیت هایمان باشد
وی افزود: وضعیتی که هم در رابطه دوجانبه و هم در اتحادیه اقتصادی اوراسیا میان ایران و روسیه بیان کردم با حجم مناسبات ۱۴ میلیارد دلاری ایران با ترکیه یا ۶۰ تا ۶۵ میلیارد دلاری روسیه و ترکیه قابل مقایسه نیست. باید انتظارات را خیلی واقع بینانه تعریف کرد. این خیلی خوب است که پنج میلیارد دلار هدف گذاری کنیم و سالی یک میلیارد دلار اضافه کنیم؛ ولی برخی از مقامات در ایران می گویند باید این را به ۴۰ میلیارد دلار برسانیم. به نظر می رسد که این قبیل سخنان از زبان کسانی شنیده می شود که الزاما متخصص روسیه نیستند، اعلام این ارقام غیرواقعی که رسیدن به آن شدنی هم نیست چرا که زیرساخت و ظرفیت آن وجود ندارد باعث سرخوردگی و یأس می شود. هدف گذاری های ما باید واقع بینانه باشد و نگاه ما منطبق با ظرفیت هایمان باشد. ما یک رایزن بازرگانی از طرف روسیه داریم؛ ولی هیئت بازرگانی چین در روسیه حدود ۵۰۰ نفر یا هیات بازرگانی ترکیه در روسیه صد نفر است. درباره ما یک رایزن قرار است ۸۱ استان روسیه را با ۳۱ استان ایران با هم مرتبط کند.
عضو شورای علمی موسسه ایران و اوراسیا ادامه داد: نکته سوم تحولات جدیدی است که در مناسبات کلان ایران و روسیه رخ داده و تحولاتی که در سطح بین الملل اتفاق می افتد. ما در نتیجه این تحولات با یک وضعیت دوگانه روبه رو هستیم. از یک طرف ایران عضو کامل بریکس و عضو ناظر اتحادیه اقتصادی اوراسیا شده و توافق نامه تجارت آزاد ایران اوراسیا تا دو سه ماه آینده باید بعد از تصویب شورای نگهبان، اجرایی شود. عضویت کامل ایران در شانگهای رخ داده و توافق نامه تجارت مشارکت راهبردی ایران و روسیه هم به امضا رسیده است؛ ولی از آن طرف شاهد بازگشت سیاست فشار حداکثری دونالد ترامپ هستیم که با این قضیه همزمان شده است. حتما باید همزمانی این تحولات را در نظر بگیریم؛ زمانی تجارت آزاد ما با اتحادیه اقتصادی اوراسیا شروع می شود که سیاست فشار حداکثری برگشته و بدتر از دوره قبل هم شده است؛ یعنی معافیت های تحریمی که در بندر چابهار داشتیم یا بعضی از مبادله های مالی که با برخی کشورهای عربی داشتیم تحت فشار آمریکا متوقف خواهند شد. حتی ممکن است برخی کشورها به دلیل این فشارها از پروژه بندر چابهار خارج شوند. روسیه نیز در بندر چابهار به عنوان بال شرقی کریدور شمال - جنوب ورود پیدا کرده است. همزمان باید به تهدید ترامپ مبنی بر اعمال تحریم های صددرصدی بر روی بریکس در صورت حذف دلار هم توجه کنیم.
باید در روابط از گذشته عبور و حرکتمان روبه جلو باشد
کالجی در ادامه سخنانش با اشاره به ضرورت حفظ استقلال روابط تجاری ایران و روسیه گفت: همزمان با توجه به این نکته باید مراقب باشیم که روابط تجاری ایران و روسیه از برخی تحولات هم تاثیر نپذیرد. دو دیدگاه هم در روسیه و هم در ایران است. دیدگاهی در ایران وجود دارد که روسیه با کارت ایران بازی می کند و در صورتی که جنگ اکراین تمام شود و تحریم‌های غرب علیه روسیه به اتمام برسد امکان دارد از سطح روابط روسیه با ایران کاسته شود و شاید از جذابیت کریدور شمال - جنوب برای روس ها کاسته شود و ممکن است روس ها به تعهدشان درباره راه آهن رشت - آستارا عمل نکنند یا این فرایند با تاخیر مواجه شود. در مقابل در روسیه هم همین دیدگاه حداقل در بخش جامعه دانشگاهی و مطالعاتی وجود دارد که ایران فقط در مواقع سخت و تحریم با روسیه و چین روابط دارد و به محض این که روابط ایران با غرب بهبود می یابد، روابط با روسیه و چین هم کاهش پیدا می کند.
وی افزود: امضای موافقت نامه ۲۵ ساله ایران با چین و ۲۰ ساله ایران با روسیه شاید ناشی از همین نگرانی رهبران این دو کشور بود که روابط مستقلی بدون تاثیرپذیری از طرف ثالث برقرار کنند. اما در عمل تحولات میدانی هم مهم است؛ توافق نامه یک کاغذ است و تعهدی است که در سطح سران انجام شده و باید در عمل به اثبات برسد. بنا به ادعای وزارت نفت در دولت قبل، نزدیک به ۴۰ میلیارد دلار توافقات نفت و گاز ایران و روسیه بوده که همه اینها یادداشت تفاهم است و هیچ کدام در قالب قرارداد نیست. بعد از خروج ترامپ از برجام در سال ۲۰۱۸ چند شرکت بزرگ روسی، بازار ایران را ترک کردند. این نگرانی وجود دارد که وقتی قراردادی وجود ندارد و در حد یک یادداشت تفاهم است، در صورتی که جنگ اکراین به پایان برسد و تحریم های روسیه هم تمام شود دوباره شرکت های نفت و گاز، بازار ایران و میادین نفت و گازی که در جنوب و غرب ایران فعال هستند را ترک کنند. اگر نمی خواهیم این اتفاقات تکرار شود و می خواهیم از گذشته عبور کنیم و حرکتمان رو به جلو باشد نباید برخی اشتباهات را دوباره تکرار کنیم.
تجارت پشتوانه افکار عمومی می‌خواهد
وی ادامه داد: تجارت مخصوصا وقتی می خواهیم وارد تجارت آزاد شویم پشتوانه افکار عمومی و دیپلماسی عمومی می خواهد. برای مثال خریدار چه در روسیه و چه در ایران با یک دید و نگرش مثبت باید وارد این عرصه شود و شرکت های خصوصی نیز از دل مردم می آیند. برخی ذهنیت های تاریخی که در ایران در رابطه با روسیه وجود دارد می تواند در توسعه تجارت بین ایران و روسیه می تواند یک مانع باشد. تنها حوزه ای که در رابطه با روسیه در ایران و در طبقه متوسط و تحصیل کرده و دانشگاهی ما دیدگاه بسیار مثبتی وجود دارد رمان، ادبیات و نمایش نامه های روسی است و همچنان پوشکین، چخوف، درماتوف و داستایوفسکی جزو پر فروش ترین آثار ادبی و رمان ها در ایران است علی رغم همه ذهنیت هایی که وجود دارد؛ اما این حوزه به حوزه های دیگر گسترش پیدا نکرده است. معتقدم حوزه تجارت و بازرگانی بعد از حوزه رمان، ادبیات و نمایش نامه می تواند دومین حوزه ای باشد که ذهنیت مثبت ایجاد کند البته اگر شرکت های بخش خصوصی ایرانی و روسی با همدیگر همکاری کنند و آثار و نتایج آن مشخص شود.
زمانی می‌توانیم بگوییم روابط اقتصادی و تجاری ایران و روسیه به حد ایده‌آل و مطلوبی رسیده است که روابط تجاری ایران و روسیه مشابه روابط ایران با امارات و ترکیه باشد. ما نزدیک به پنج یا شش سال در امارات متحده عربی سفیر نداشتیم اما چرا روابط ایران و امارات متحده عربی قطع نشد، این روابط مانند مو محکم بود، اما پاره نشد. به این دلیل که روابط اقتصادی و تجاری بخش خصوصی ایران با امارات، قوی و پررنگ بود.
نیروگاه اتمی بوشهر در صورت تکمیل می‌توانست ناترازی انرژی را حل کند
این تحلیلگر مسائل روسیه گفت: نکته پنجم تعهد روسیه به تکمیل پروژه‌هایی است که در ایران بر عهده گرفته و این موضوع از اهمیت بالایی برخوردار است و می‌تواند در افکار عمومی ایران و ذهنیت مردم تأثیرگذار باشد. مردم ایران به تاریخ علاقمندند و هم تجربیات مثبت و هم منفی در ذهن شان باقی می‌ماند. آن‌ها هم ترکمنچای و گلستان را به یاد دارند و هم کارخانه ذوب‌آهن اصفهان و ماشین‌سازی اراک که توسط روس‌ها در دوره شوروی ساخته شده را به خاطر می‌سپارند.
در دهه ۱۳۶۰، قرارداد گاز ما با شوروی افتتاح شد. مردم ایران رویکردی اخلاقی دارند و وقتی که به ساختمان‌ها، کارخانه‌ها، جاده‌ها و راه‌آهن‌ها اشاره می‌کنند، می‌گویند اینها را آلمانی‌ها، آمریکایی‌ها یا فرانسوی‌ها ساخته‌اند. ذوب‌آهن اصفهان و ماشین‌سازی اراک پس از ۵۰ سال همچنان فعال هستند و هزاران نفر در آنجا مشغول کارند و مردم همچنان می‌گویند اینها را روس‌ها ساخته‌اند.
بعد از پروژه‌های ذوب‌آهن اصفهان و ماشین‌سازی اراک، پروژه بزرگ و شاخص دیگری که توسط روس‌ها ساخته و به بهره‌برداری رسیده باشد، نداریم. نماد این پروژه‌ها نیروگاه اتمی بوشهر است که اگر به‌طور کامل اجرا شده بود، می‌توانست در حل مشکلات ناترازی انرژی و کمبود برق کنونی بسیار مؤثر باشد و ذهنیت مثبتی نسبت به روسیه ایجاد کند. پروژه برقی کردن مسیر اینچه‌برون به گرمسار، که بال شرقی کریدور شمال-جنوب محسوب می‌شود، چندین سال است که بلاتکلیف مانده و در چندین دولت مورد بحث و موافقت قرار گرفته است. همین نگرانی درباره راه‌آهن رشت-آستارا نیز وجود دارد؛ انجام تعهد سه‌ساله‌ای که در رابطه با این راه‌آهن انجام شده، اگر به‌موقع تحقق یابد، می‌تواند مانند پروژه‌های ذوب‌آهن اصفهان و ماشین‌سازی اراک در ذهن‌ها تأثیرگذار باشد.
روابط ایران و روسیه باید از حالت دولتی خارج شود
کالجی در ادامه سخنانش در این نشست خاطر نشان کرد: زمانی می‌توانیم بگوییم روابط اقتصادی و تجاری ایران و روسیه به حد ایده‌آل و مطلوبی رسیده است که روابط تجاری ایران و روسیه مشابه روابط ایران با امارات و ترکیه باشد. ما نزدیک به پنج یا شش سال در امارات متحده عربی سفیر نداشتیم که این موضوع به دلیل مسائلی مانند حمله به سفارت عربستان و جنگ یمن بود. اما چرا روابط ایران و امارات متحده عربی قطع نشد، علی‌رغم اینکه سفیر هم نداشتیم؟ این روابط مانند مو محکم بود، اما پاره نشد به این دلیل که روابط اقتصادی و تجاری بخش خصوصی ایران با امارات به قدری قوی و پررنگ است که نه ایران و نه امارات نمی‌توانند از یکدیگر عبور کنند و به همین دلیل روابط همچنان برقرار است. ما بر سر مسائل سوریه اختلافات زیادی با ترکیه داشتیم، اما روابط ایران و ترکیه قطع نشد. اگر بخش خصوصی در تمامی حوزه‌ها، از جمله املاک، گردشگری و دیگر زمینه‌ها، به صورت فعال وارد عمل شود، روابط سیاسی کشورها هر چه باشد، روابط دوجانبه سر جای خود باقی خواهد ماند. باید روابط ایران و روسیه به طور کامل از حالت دولتی خارج شود و به شکل و ماهیتی نزدیک به روابط ما با ترکیه و امارات متحده عربی تبدیل گردد و از آن‌ها الگو بگیرد.
این تحلیلگر مسائل روسیه گفت: آقای بلینیکوف به این نکته اشاره کردند که یادگیری زبان روسی برای ایرانی های متمایل به کار با روسیه امتیاز مثبتی خواهد بود و این مسأله من را نگران کرد، زیرا دو سال قبل یکی از دوستانم در دانشگاه مازندران و بابلسر، که یکی از قدیمی‌ترین واحدهای زبان روسی است، گفت که می‌خواستند زبان روسی را منحل کنند به دلیل اینکه کاری برای فارغ‌التحصیلان این رشته وجود ندارد. برای حل این مشکل، لازم است که بخش بازرگانی سفارت روسیه در تهران به گروه‌های زبان روسی در دانشگاه‌های تهران، علامه طباطبایی، گیلان و مازندران وصل شود. از طرف دیگر، اتاق بازرگانی نیز باید به کرسی‌های ایران‌شناسی و زبان فارسی در روسیه ارتباط برقرار کند. هر دو این حوزه به مترجم نیاز دارند و در اینجا هم کسی که زبان روسی می‌خواند بیکار است و هم کسی که در روسیه زبان فارسی و کرسی ایران‌شناسی می‌خواند. می‌توان افرادی را در هر دو کشور استخدام کرد که به هر دو زبان تسلط داشته باشند تا کار شرکت‌ها و اتاق بازرگانی راه بیفتد. در عین حال، دانشگاه‌ها و مراکز ایران‌شناسی و زبان روسی نیز بدون نیاز به بودجه دولتی رونق خواهند گرفت. نیازی نیست که دولت به مراکز آموزش زبان فارسی در روسیه یا بنیاد ایران‌شناسی یا بنیاد سعدی هزینه‌ای پرداخت کند، به ویژه در شرایط تحریمی فعلی که کمبود ارز وجود دارد. خود شرکت‌ها و اتاق بازرگانی می‌توانند این افراد را به صورت پاره‌وقت یا تمام‌وقت استخدام کنند و این کرسی‌ها نیز به رونق خواهد رسید و زبان روسی در ایران می‌تواند توسعه یابد. تنها نیاز به ایجاد ارتباط بین این دو مجموعه و مراکز خصوصی است.