حجت‌الاسلام والمسلمین امیرمحسن عرفان، عضو هیئت علمی دانشگاه معارف اسلامی و پژوهشگر حوزه مهدویت در گفت‌وگو با ایکنا از قم در پاسخ به اینکه منجی در اسلام و قرآن چه جایگاهی دارد؟ بیان کرد: انتظار مهدی موعود(عج) به جهت شاخصه‌ها و ویژگی‌هایی که دارد، ظرفیت بزرگ انرژی‌دهی و هدف‌گزینی را به همراه دارد. آموزه انتظار منجی در اسلام خاستگاه و امتیازش این است که خاستگاه قرآنی دارد. به عبارتی دیگر، اساساً در منظومه آیات قرآن کریم، فرجام ستیز تاریخی حق و باطل، پیروزی جبهه حق به رهبری و امامت حضرت بقیه الله الاعظم است. خدای متعال در آیه ۱۰۵ سوره مبارکه انبیا می‌فرماید: «أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ، که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد.»
وی افزود: در نگاه قرآنی به مقوله انتظار باید توجه داشته باشیم که موضوع عمیق درگیری حق و باطل، جریان توحید در تقابل دنیاگرایی است. باید به میدان درگیری حق و باطل توجه داشته باشیم. این تقابل، تقابل دو فرهنگ است؛ فرهنگ توحیدی و ابلیسی و تقابل نور و ظلمت. عقبه این درگیری از خلقت آدم شروع شده و تاکنون ادامه دارد.
عضو هیئت علمی دانشگاه معارف اسلامی با معرفی مقیاس درگیری حق و باطل تصریح کرد: مقیاس درگیری حق و باطل توانایی برچیده شدن اولیای طاغوت و پیروزی جبهه حق است و مبتنی بر نگاه فلسفه تاریخی و تمدنی قرآن کریم به مقوله ظهور حضرت بقیه الله الاعظم باید توجه داشته باشیم که موضوع درگیری حق و باطل، میدان درگیری حق و باطل، عقبه درگیری حق و باطل و مقیاس درگیری و افق درگیری، کلان است و قرآن فرجام ستیزش تاریخی حق و باطل را پیروزی جبهه حق می‌داند. ما انتظار حضرت بقیه الله الاعظم را بایستی در این مقیاس کلان مدنظر قرار بدهیم.
وی ابراز کرد: نبایستی ظهور حضرت بقیه الله الاعظم را با حوادث تاریخی گذشته، یکسان‌پنداری کنیم. به عبارت دیگه جنس ظهور حضرت بقیه الله الاعظم متفاوت و متمایز است. نجاتی که قرار است در انقلاب حضرت مهدی (عج) اتفاق بیفتد، یک نجات جامع، کامل، فراگیر و چند بعدی است. لذا انتظار حضرت بقیه الله الاعظم باید ناظر به اتفاقاتی باشد که قرار است توسط منتَظَر رقم بخورد.
تفاوت منجی در خوانش شیعی و سایر ادیان
عرفان ادامه داد: نکته بعدی در خوانش تمدنی و اجتماعی از انتظار این است که نبایستی منجی در اسلام با خوانش شیعی را با منجی و نجات در ادیان و مکاتب دیگر یکسان‌پنداری کرد. در خوانش و قرائت شیعی از نجات، آموزه مهدویت و نجات ثبات و انسجام دارد.
وی در پاسخ به اینکه از نگاه شما، انتظار فرج یک مفهوم منفعلانه است یا فعالانه؟ گفت: انتظار در مهدویت شیعی انتظار فعالانه است و رمز و راز این مهم به این مقوله برمی‌گردد که اساساً در مهدویت شیعی، منتظر وجود عینی دارد و زنده است. ۱۳۹۱ سال از عمر مهدی موعود می‌گذرد و انتظار در خلأ نیست. در ادیان، مکاتب و مذاهب دیگر، به دلیل عدم تولد منجی یا عدم حضور و وجود منجی، انتظار، انتظار در خلأ است.
عرفان اضافه کرد: انتظار در مرام‌نامه اعتقادی شیعه، یک انتظار عینی و ملموس است. لذا وقتی شما به اعتقادنامه‌هایی که توسط علمای شیعه مثل شیخ صدوق در «الاعتقاد»، علامه حلی در «کشف المراد»، فیاض لاهیجی در «گوهر مراد»، مرحوم مظفر در «عقاید الامامیه» و علامه طباطبایی در «شیعه در اسلام» مراجعه می‌کنید، امام در خوانش شیعی تجلی اراده خدای متعال بر روی زمین است. اتفاقی که قرار است در خوانش شیعی در مهدویت بیفتد، یک اتفاق بی‌نظیر، کلان و منحصر به فرد است. انتظار، ناظر به این خوانش، که منجی امام و زنده است، یک انتظار فعالانه است نه منفعل.
عضو هیئت علمی دانشگاه معارف اسلامی در پاسخ به اینکه چگونه می‌توان میان آمادگی روحی برای ظهور و مسئولیت‌پذیری در قبال جامعه تعادل برقرار کرد، افزود: نکته بعدی باید در این زمینه توجه داشته باشیم این است که انتظار در خوانش شیعی یک انتظار اجتماعی و تمدنی است. باید به فلسفه غیبت حضرت بقیه الله الاعظم(عج) و حکمت زنده بودن حضرت توجه کنیم. باید بدانیم که هر تغییری یک مقدمه‌ای می‌خواهد. هر انقلاب بزرگی یک مقدمه‌ای می‌خواهد. دگرگونی‌های اجتماعی و تمدنی باید طبیعی باشد نه جبری. خدای متعال اراده کرده که اراده جامعه بشری را محقق کند.
انتظار، یک تکاپوی کلان اجتماعی و تمدنی است
وی با بیان نظر فیلسوفان تاریخ مسلمان بیان کرد: در طول تاریخ نیز همین‌گونه بوده است. فیلسوفان تاریخ مسلمان معتقدند تاریخ جبری نیست. تاریخ با اراده انسان‌ها ساخته می‌شود و انسان دخیل در ساخت تاریخ است. توجه کنیم اراده‌ها بایستی مهندسی بشوند؛ مهندسیِ به سمت ظهور حضرت بقیه الله الاعظم. در روایتی از پیامبراکرم (ص) آمده است که فرمودند: «مَهْدیُّ اُمَّتِی الَّذی یَمْلاَُ الاَْرْضَ قِسْطا وَ عَدْلاً کَما مُلِئَتْ جَوْرا وَ ظُلْما؛ مهدی امّت من، کسی است که هنگام پر شدن زمین از بیداد و ظلم، آن را پر از قسط و عدل خواهد کرد.»
عرفان در پاسخ به اینکه در جهانی که با بحران‌های اخلاقی و محیط زیستی روبه‌روست، منتظران چگونه می‌توانند الهام‌بخش امید و تغییر باشند، گفت: امتلا زمین از ظلم و جور، دو حالت دارد؛ یک امتلا پر شدن ثبوتی است و یک امتلا و پر شدن اثباتی. امتلا و پر شدن زمین از حیث ثبوتی، سال‌هاست که محقق شده است اما هنوز برای بشر اثبات نشده است و بشریت سرش به سنگ نخورده است. به عبارت دیگر، بشریت هنوز فهمی از تاریکی‌های عدم ظهور حضرت بقیه الله الاعظم ندارد. باید چالش‌هایی که بشر با آن‌ها مواجه است، برایش فهم‌پذیر و اثبات شود.
وی تصریح کرد: به عبارت دیگر، می‌توانیم اینگونه بگوییم که بشریت مثل انسانی می‌ماند که به غده سرطانی مبتلاست اما سوگ‌مندانه متوجه نیست که مریض است و غده سرطانی دارد. انتظار بقیه الله الاعظم(عج) در حقیقت اثبات این است که تا نیاید گره از کار بشر باز نشود. این انتظار، یک تکاپوی کلان اجتماعی و تمدنی است. چون در دل خودش ۳ آموزه بسیار مهم دارد؛ شکایت اجتماعی و تمدنی، یعنی منتظر از نظم موجود جهانی و سلطه تمدن مادی غرب، معترض است و از نفوذ و تسلی تمدن ابلیسی و مادی غرب شکایت دارد. لذا یکی از ارکان و مؤلفه‌های کلان انتظار فعال، شکایت اجتماعی و تمدنی از وضعیت موجود حاکم بر دنیا است. ما با حکومت جهانی شیطان و ابلیس مواجهیم.
منتظر میدان تقابل با جبهه باطل را تمدنی بداند
عضو هیئت علمی دانشگاه معارف اسلامی افزود: نکته دوم که باز هم انتظار را به مثابه انتظار تمدنی و اجتماعی نشان می‌دهد، این است که منتظر در کنار شکایت اجتماعی و تمدنی، باید به سمت و سوی رغبت تمدنی و اجتماعی ظهور برود. باید به دنبال آن تغییر نهایی و اتفاقاتی که قرار است سطحش یک سطح تمدنی بی‌نظیر است، برود. لذا رغبت اجتماعی و تمدنی به ظهور حضرت بقیه الله الاعظم، دومین مولفه و رکن انتظار فعال و تمدنی است.
وی ادامه داد: نکته سوم، استعانت اجتماعی و تمدنی است. منتظر باید توقعاتش، ساز و کارهایش، افق دیدش و میدان تقابلش با جبهه باطل را تمدنی بداند. منتظر باید درصدد ساخت و ظهور و بروز انتظار بقیه الله الاعظم(عج) در سطح تمدنی باشد و اراده الهی را در این زمینه رقم بزند. لذا این انتظار، یعنی انتظاری که شما در سطح شکایت تمدنی از وضع موجود، رغبت تمدنی و استعانت تمدنی می‌بینید، چند برون‌داد دارد که این نشان می‌دهد امید شیعیان و مسلمانان به ظهور حضرت بقیه الله الاعظم (عج)، مصداق امید صادق تمدنی است.
قدرت انتظار سبب تحولات جهانی می‌شود
عرفان این انتظار را قدرتی دانست که باعث رقم زدن برخی تحولات جهانی می‌شود و بیان کرد: مصداق قدرت اراده و انرژی‌دهی انتظار پویا و فعال، در خوانش شیعی پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ هجری شمسی است. انقلاب ما توانست انتظار مهدی را که در حاشیه تاریخ بود، به کانون و مرکز تحولات تمدنی و تاریخی وارد کند. می‌توانیم اینگونه بگوییم، تا قبل از امام خمینی(ره) و پیروزی انقلاب اسلامی، انتظار مهدی موعود در حاشیه تاریخ قرار داشت و نه در متن و میدان اصلی تکاپوهای تاریخی و تمدنی.
این استاد دانشگاه ابراز کرد: انتظار اجتماعی و تمدنی در شیعه، قدرت راه‌یابی و مسیردهی را دارد. اگر انتظار در سطح کلان، جامع و مورد خوانش و قرائت قرار بگیرد، یکی از مهمترین ظرفیت‌هایش قدرت راه‌یابی انتظار است. باز هم این را شما در پیروزی انقلاب اسلامی ایران می‌بینید.
وی افزود: سومین ظرفیت انتظار برآمده از انقلاب اسلامی، قدرت هدف‌گزینی نیست. به این معنا که شما در انتظار در سطح کلان اجتماعی و تمدنی می‌توانید افق‌های خودتان را مدنظر قرار بدهید و ناظر به این افق و چشم‌انداز حرکت کنید. در مجموع، معتقدیم انتظار حضرت بقیه‌الله الاعظم(عج)، در اسلام، انتظار فعال و پویاست. این انتظار، ظرفیت و قدرت برچیده شدن بساط طاغوت را از عالم هستی دارد. معتقدیم که انتظار نفی اراده الهی نیست. معتقدیم اگر انتظار منفعلانه تفسیر بشود، باعث خنثی شدن اقدام مومنانه در عصر غیبت می‌شود.
وی در پایان با بیان آفت انتظار منفعلانه تاکید کرد: معتقدیم اگر مقوله انتظار منفعلانه باشد، سبب می‌شود که سنت‌ها و قوانین تاریخی به درستی مورد تفسیر قرار نگیرد. خدای متعال در آیه ۱۱ سوره رعد می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ، در حقیقت خدا حال قومی را تغییر نمی دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند.» خدای متعال اینگونه اراده کرده که اگر جامعه بشری تحول و تغییری را بطلبد، همان هم اتفاق بیفتد.
گفت‌وگو از هانیه محمدنژاد