خبرگزاری حوزه | حوزه‌های علمیه در طول تاریخ تشیع، کانون اصلی شکل‌گیری اندیشه اسلامی و هدایت اجتماعی بوده‌اند. در میان این حوزه‌ها، حوزه علمیه قم جایگاهی ممتاز دارد؛ چراکه توانسته است ضمن حفظ سنت‌های علمی، نقشی بی‌بدیل در تحولات سیاسی و اجتماعی ایفا کند. از بازتأسیس این حوزه توسط آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی تا نقش‌آفرینی آن در نهضت اسلامی امام راحل و سپس در استمرار گفتمان انقلاب اسلامی، حوزه قم نه‌تنها یک مرکز آموزشی، بلکه یک نهاد اثرگذار بر سرنوشت امت اسلامی بوده است.
تأسیس مجدد حوزه قم در سال ۱۳۴۰ هجری قمری (۱۳۰۱ شمسی) توسط آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی، نقطه عطفی در تاریخ معاصر حوزه‌های علمیه بود. این اقدام در شرایطی رخ داد که سلطنت پهلوی اول، با رویکردی ضد دینی، درپی تضعیف نهادهای مذهبی و تجددگرایی مبتنی بر تفکر غربی بود.
در چنین فضایی، حوزه علمیه قم نه‌تنها به تربیت طلاب و مجتهدین اهتمام ورزید، بلکه به تدریج به کانونی برای بازتولید اندیشه دینی و مقابله با جریان‌های سکولار تبدیل شد. آیت‌الله حائری، با وجود پرهیز از مواجهه مستقیم با حکومت، توانست حوزه‌ای را پایه‌گذاری کند که بعدها به موتور محرک انقلاب اسلامی تبدیل شد.
با ورود امام خمینی (ره) به عرصه مبارزات سیاسی علیه رژیم پهلوی، حوزه علمیه قم به مرکز اصلی نهضت اسلامی بدل شد. ویژگی ممتاز امام خمینی (ره) آن بود که از درون حوزه، یک جریان انقلابی را بر پایه فقه سیاسی شیعه بنیان نهاد.
در این دوره، حوزه علمیه قم به چند محور اصلی در نهضت اسلامی تبدیل شد:
یک. تربیت نیروهای فکری و انقلابی: شاگردان برجسته امام خمینی، از جمله شهیدان مطهری و بهشتی و علامه طباطبایی، نقش مهمی در تدوین مبانی فکری انقلاب داشتند.
دو. مبارزه با استبداد و استعمار: حوزه، با صدور بیانیه‌ها، تشکیل جلسات علمی و تبلیغاتی، و روشنگری در مساجد و محافل مذهبی، به مقابله با رژیم پهلوی پرداخت.
سه. ترویج اندیشه حکومت اسلامی: امام خمینی نظریه ولایت فقیه را از دل حوزه قم مطرح کرد و این نظریه، به‌تدریج به گفتمان اصلی انقلاب اسلامی تبدیل شد.
حوزه قم در سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷ طبق گزارش‌های ساواک، مهم‌ترین مرکز اعتراضات مردمی علیه رژیم پهلوی بود و با تحمل فشارها، تبعیدها و سرکوب‌ها، همچنان به عنوان قلب تپنده انقلاب باقی ماند و سرانجام، در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، ثمره این مجاهدت‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی نمایان شد.
پس از پیروزی انقلاب، حوزه علمیه قم با چالش‌های جدیدی مواجه شد. مهم‌ترین این چالش‌ها، نحوه تعامل حوزه با نظام اسلامی بود. برخلاف حوزه‌های سنتی که معمولاً از دخالت مستقیم در سیاست پرهیز می‌کردند، حوزه قم، به‌ویژه تحت هدایت رهبر معظم انقلاب اسلامی، نه‌تنها از انقلاب حمایت کرد، بلکه در استمرار گفتمان آن نقش‌آفرین شد.
یکی از مهم‌ترین کارکردهای حوزه علمیه قم در دوران پس از انقلاب، تربیت نیروهای کارآمد برای نظام اسلامی بود. قضات، نمایندگان ولی‌فقیه، ائمه جمعه و جماعات، اساتید دانشگاهی و مدیران فرهنگی کشور، همگی محصول حوزه‌ای بودند که با نگاه انقلابی، مسیر خود را بازتعریف کرده بود.
پس از انقلاب، حوزه قم به بازتعریف ساختار آموزشی خود پرداخت و در کنار دروس سنتی، علوم مرتبط با حکومت‌داری اسلامی را تقویت کرد.
تأسیس مؤسسات پژوهشی همچون دفتر تبلیغات اسلامی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و مؤسسه آموزشی امام خمینی، نمونه‌هایی از این رویکرد هستند.
طرح‌های نوین در فقه حکومتی، اقتصاد اسلامی، فلسفه سیاسی اسلام و تمدن نوین اسلامی، از دیگر تلاش‌های حوزه در این مسیر بوده است.
یکی از مهم‌ترین دستاوردهای حوزه قم پس از انقلاب، صدور پیام انقلاب اسلامی به سراسر جهان بوده است.
اقداماتی چون تربیت طلاب خارجی از کشورهای مختلف، ایجاد ارتباط با نخبگان علمی و فرهنگی جهان اسلام، تألیف و ترجمه آثار اسلامی به زبان‌های مختلف و تأسیس مراکزی همچون جامعه المصطفی العالمیه؛ حوزه قم را از یک نهاد علمی داخلی، به یک کانون تمدنی فراملیتی تبدیل کرده است که درحال رقابت فکری و فرهنگی با نظام استکباری جهانی است.
حوزه علمیه قم، در طول یک سده اخیر، از یک نهاد علمی سنتی به یک کانون فکری و سیاسی تأثیرگذار تبدیل شده است. نقش این حوزه در پیروزی انقلاب اسلامی، تأمین نیروی انسانی برای نظام اسلامی، توسعه علوم اسلامی و گسترش گفتمان انقلاب در جهان، انکارناپذیر است.
با این حال، استمرار این مسیر، مستلزم نگاهی آینده‌نگر است. حوزه علمیه قم باید ضمن حفظ هویت اصیل خود، در برابر چالش‌های نوظهور آماده باشد و با بازتعریف راهبردهای علمی و اجتماعی خود، همچنان در خط مقدم تحولات فکری و تمدنی قرار گیرد.
حسین انجدانی