به گزارش ایرنا، معماری سنتی ایرانی در هر منطقه متفاوت است به طوری که با بررسی خانه‌های تاریخی و باستانی درمی‌یابیم شهرهایی همچون اصفهان، یزد، تبریز، منطقه غرب کشور، شهرهای جنوبی و شمالی، معماری خاص منطقه خود را برای ساخت و سازها انتخاب می‌کردند.
معماری سنتی شهرهای شمالی ایران (استان‌های گیلان، مازندران و گلستان) به دلیل شرایط اقلیمی خاص این منطقه شامل بارش فراوان، رطوبت بالا و پوشش جنگلی گسترده، ویژگی‌های منحصربه‌فردی داشت و این معماری به گونه‌ای طراحی شده بود که از مصالح طبیعی بهره ببرد و در برابر رطوبت و باران مقاوم باشد.
معماری سنتی شهرهای جنوبی ایران به دلیل شرایط آب و هوایی گرم و مرطوب طراحی خاصی داشته که به خوبی با این شرایط سازگار بوده و استفاده از بادگیر، سقف بلند چوبی، دیوارهای ضخیم و حیاط مرکزی ترویج داشته است.
اما اینجا در همدان پایتخت تاریخ و تمدن ایران زمین، معماری ساختمان‌ها، خاص و متناسب با فرهنگ ایرانی-اسلامی بوده و در گذشته به دلیل اقلیم سرد و کوهستانی، فرهنگ غنی و موقعیت تاریخی این شهر، ویژگی‌های منحصربه‌فردی داشته است.
این شهر به دلیل قدمت تاریخی از دوران مادها تا دوره اسلامی همواره معماری متنوعی را تجربه کرده و در دوران باستان که همدان را با نام هگمتانه می‌شناختند، ساختار شهری منظم و خانه‌های آجری داشته است.
کاخ باستانی هگمتانه به‌عنوان یکی از نخستین نمونه‌های شهرسازی در جهان دارای خیابان‌های منظم و خانه‌های آجری بوده است و شهر با دیوارهایی مستحکم محصور بوده که امنیت ساکنان را تامین می‌کرد و استفاده از مصالح سنگی و طراحی دقیق خانه‌ها و مراکز نظامی در آن مشاهده می‌شود.
در دوران اشکانی و ساسانی، خانه‌ها بیشتر با دیوارهای ضخیم و سقف‌های گنبدی برای مقابله با سرمای زمستان ساخته می‌شد و به دلیل فراوانی سنگ در منطقه، بسیاری از بناهای این دوران با سنگ ساخته شده‌اند.
در دوران اسلامی خانه‌ها به طور معمول دارای حیاط مرکزی و حوض بود که به تنظیم دما کمک می‌کرد. استفاده از طاق‌های هلالی و قوس‌های زیبا در مساجد و بناهای عمومی رایج بود و دیوارهای آجری و سنگی با یک معماری هندسی، به همراه تزئینات گچ‌بری در ساختمان‌ها دیده می‌شد.
گنبد علویان نمونه ای از شاهکارهای معماری دوره اسلامی در همدان است که با گچ‌بری‌های زیبا و طراحی هندسی چشمگیر هنوز پا بر جا مانده است.
با نگاهی به معماری دوران معاصر این خطه از کشور درمی‌یابیم، دیوارهای ضخیم، برای حفظ گرما در زمستان و جلوگیری از نفوذ سرما و سقف‌های گنبدی و شیب‌دار برای مقابله با بارش برف و سرمای شدید استفاده می‌شد. همچنین به دلیل سرمای زیاد در خانه‌های مسکونی، ایوان‌ها نسبت به معماری مناطق گرمسیری کوچک‌تر بودند. در بسیاری از خانه‌ها زیرزمین و سرداب‌هایی برای ذخیره مواد غذایی و محافظت از سرما وجود داشت.
معماری دوران معاصر همدان ترکیبی از سنت و مدرنیته است که به دلیل اهمیت تاریخی و موقعیت گردشگری این شهر، به سمت حفظ هویت معماری بومی در کنار سازه‌های مدرن گرایش پیدا کرده است.
معماری دوران معاصر همدان ترکیبی از سنت و مدرنیته است که به دلیل اهمیت تاریخی و موقعیت گردشگری این شهر، به سمت حفظ هویت معماری بومی در کنار سازه‌های مدرن گرایش پیدا کرده است.برخی از ساختمان‌های جدید در همدان از الگوهای معماری سنتی این منطقه، همچون استفاده از ایوان، سنگ‌چینی و نمای آجری الهام گرفته است و تلاش‌هایی برای حفظ عناصر معماری بومی مانند سقف‌های گنبدی در برخی پروژه‌های عمومی و مراکز فرهنگی شهر دیده می‌شود.
به دلیل دسترسی به معادن سنگ در اطراف همدان و شرایط آب‌وهوایی سرد، استفاده از نمای سنگی (به‌ویژه سنگ تراورتن و گرانیت) در برخی از ساختمان‌ها کار شده است و استفاده از شیشه‌های ۲ یا سه جداره برای بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان‌های مدرن مشاهده می‌شود.
بناهای مدرن همچون پایانه مسافربری همدان، مرکز همایش‌های قرآنی و بین المللی همدان، دانشگاه بوعلی سینا و مجتمع‌های اداری از معماری مدرن بهره می‌برند.
پایانه مسافربری همدان
طراحی این ساختمان‌ها بیشتر با تاکید بر استفاده از فضاهای باز و نور طبیعی صورت گرفته است.
تلاش‌هایی برای حفظ و بازسازی بافت‌های قدیمی شهر همچون محله‌های اطراف تپه هگمتانه و ساختمان‌های قدیمی همچون عمارت جنانی صورت گرفته و بناهایی مانند میدان امام خمینی(ره) و بناهای بازار سنتی همچنان به‌عنوان بخش‌های مهم تاریخی حفظ شده است.
بناهایی مانند میدان امام خمینی(ره) و بناهای بازار سنتی همچنان به‌عنوان بخش‌های مهم تاریخی حفظ شده است.در مناطق جدیدتر شهر همچون بلوار ارم، شاهد ساخت ویلاها و خانه‌هایی با نمای سنگی، تراس‌های بزرگ و معماری مدرن هستیم که در عین حال از عناصر بومی برای بهینه‌سازی مصرف انرژی استفاده می‌کنند.
رشد سریع شهر و ساخت‌وسازهای بدون توجه به معماری بومی چالشی برای هویت شهری همدان به شمار می‌رود.
با توجه به آب و هوای کوهستانی، حرکت به سمت معماری پایدار و توجه به بهینه‌سازی مصرف انرژی از اهداف معماری معاصر در همدان است.
میدان مرکزی همدان (میدان امام خمینی ره) و ۶ خیابان اصلی منشعب از آن، از برجسته‌ترین نمونه‌های معماری و شهرسازی دوران تاریخ معاصر در ایران است. طراحی این میدان و خیابان‌ها توسط مهندسان آلمانی در دهه ۱۳۰۰ خورشیدی انجام شد و به‌عنوان یکی از الگوهای شهرسازی شعاعی-دایره‌ای در کشور شناخته می‌شود.
نقشه هوایی همدان
میدان مرکزی همدان به شکل دایره‌ای کامل طراحی شده است و مرکز تقاطع ۶ خیابان اصلی شهر است و الگوبرداری از طرح‌های شهرسازی اروپایی (به‌ویژه پاریس و میدان اتوال) بوده و به‌عنوان یکی از نخستین نمونه‌های این سبک در ایران اجرا شد.
ساختمان‌های اطراف میدان در ابتدا دارای نمای آجری و طراحی منظم با پنجره‌های قوسی، ستون‌های ساده و نمای هماهنگ بوده که از ویژگی‌های معماری این بناها است.
ساختار شعاعی-دایره‌ای هنوز هم یکی از ویژگی‌های برجسته شهر همدان است.
این ساختار شعاعی-دایره‌ای هنوز هم یکی از ویژگی‌های برجسته شهر همدان است و میدان مرکزی همچنان به‌عنوان نقطه‌ای نمادین و پرتردد باقی مانده است.
"نیاز به تعلق" نقشه راه معماری سنتی همدان
مدیر گروه معماری دانشگاه بوعلی سینا همدان می‌گوید جای خالی معماری ایرانی-اسلامی در شهر تاریخی همدان را از جنبه‌های مختلف می‌توان بررسی کرد که مهمترین آن نیاز تعلق به مکان و ارتباط انسان با محیط پیرامون است.
صاحب محمدیان منصور اظهار کرد: از سوی دیگر نیازهای مادی و اجتماعی، امنیت و ایمنی در برابر آسیب‌های اجتماعی، وابستگی به محیط و دوست داشتن نیز نقش مهمی در شکل‌گیری معماری سنتی این خطه از کشور داشته است.
وی افزود: انسان دوست دارد وابستگی و تعلقی به جایی داشته باشد و همین موضوع فرهنگ‌ها، آیین‌ها و شکل و شمایل معماری هر منطقه را می‌سازد.
محمدیان منصور تصریح کرد: معماری ایرانی نیز همچون غذای ایرانی در هر کجای جهان به مذاق هموطنان ما خوش می‌آید و نباید از این موضوع غافل شویم.
وی ادامه داد: به عنوان مثال اگر در ۱۰۰ سال پیش فردی مهاجرت می‌کرد همچون غذا، دلتنگ معماری ایرانی، حوض، رنگ‌های خاص و شکل و شمایل هندسی سازه‌ها می‌شد اما حالا انسان امروز تعلق خاطر کمتری به معماری دارد و این موضوع وابسته به ریشه های فرهنگی است.
این عضو سازمان نظام مهندسی تصریح کرد: از نظر معماری و شهرسازی در همه جای دنیا متناسب با فرهنگ، ساخت و ساز کرده اند و ما نیز باید آنقدر وابستگی در مردم ایجاد کنیم که معماری سنتی نیز همچون غذای محلی به عنوان یک فرهنگ نهادینه شود.
معماری سنتی نیز همچون غذای محلی به عنوان یک فرهنگ نهادینه شود.وی ادامه داد: باید به معماری شهرها و کوچه‌ها بپردازیم تا مردم حاضر به ترک آن نباشند و لازمه آن سبک زندگی و تعلق خاطر با آن است.
محمدیان منصور عنوان کرد: به عنوان مثال سبک زندگی در شهری همچون همدان با شهرهای شمالی کشور تفاوت دارد؛ از سویی توسعه معماری خاص هر منطقه نقش مهمی در مهاجرت افراد به سایر شهرها می‌شود.
تلفیق معماری سنتی و مدرن راهگشای معماری همدان
نویسنده کتاب «خانه‌های تاریخی همدان» بیان کرد: نگه داشتن مردم یک منطقه موجب رشد و زنده نگه داشتن آیین‌ها و فرهنگ آن منطقه می‌شود و راهکار آن این است که با تلفیق معماری سنتی و مدرن شرایط را برای احیای معماری هر منطقه فراهم کنیم.
محمدیان منصور گفت: به عنوان مثال پیتزا یک غذای ایتالیایی هست اما امروزه روش‌های جدیدی از تهیه این غذا در کشور ما بومی شده است به گونه‌ای که پیتزای ایرانی در ایتالیا پیدا نمی‌شود؛ در معماری و شهرسازی نیز ما می‌توانیم از این الگو بهره‌مند شویم.
وی خاطرنشان کرد: به عنوان مثال اگر یک همدانی خورشت قرمه سبزی و آش رشته بخورد هیچگاه احساس عقب ماندگی و قدیمی بودن نمی‌کند بلکه از این غذای فرهنگی لذت می‌برد، اما در معماری سنتی اینگونه نیست و ما در این حوزه نتوانستیم رابطه خود را حفظ کنیم، شاید ۱۰۰ سال پیش اینگونه نبود، اما راهکار چیست و باید چه کنیم؟
محمدیان منصور افزود: اصلاح معماری کنونی شهر همدان دستوری و قانونی نمی‌شود و باید فرهنگ معماری سنتی در مردم نهادینه شود.
وی تاکید کرد: اجرای معماری سنتی ایرانی و خاص منطقه همدان، هزینه بالایی دارد، از سوی دیگر افزایش جمعیت موجب تغییر شکل و شمایل ساختمان‌های کنونی شده است و سازندگان تلاش دارند با کمترین هزینه بناها را بسازند.
مدیر گروه معماری دانشگاه بوعلی سینا همدان گفت: شرایط به سمتی پیش رفته است که ما امروز به آپارتمان نشینی عادت کرده‌ایم و به بهره‌گیری از کمترین فضا واحدهای مسکونی را می‌سازیم و در کنار آن نیز به فناوری روز آغشته شده‌ایم؛ از سوی دیگر مردم ما به چیزهای جدید روی می‌آورند و هر چیز جدیدی که می‌آید به دنبال آن هستند.
وی ادامه داد: ما ایرانی‌ها در این دوره یک شیفتگی خاصی به فناوری جدید پیدا کرده‌ایم و در حوزه معماری ساختمان‌ها و واحدهای مسکونی نیز این روش را به کار گرفته‌ایم.
محمدیان منصور تاکید کرد: کار بزرگی را در حوزه ساخت و سازهای شهری و اجرای پروژه‌های مسکونی در پیش داریم تا معماری جدید را متناسب با فرهنگ مردم حفظ کنیم.
مردم ارزش‌های فرهنگی خود را بدانند
وی با تاکید بر اینکه نظام مهندسی به شدت دنبال احیای معماری سنتی است، تصریح کرد: با وجود پیشرفت فناوری، مردم به چیزهای قدیمی تعلق خاطر دارند، احیای معماری سنتی دستوری و وزارت خانه‌ای نیست بلکه این موضوع به یک فرهنگسازی نیاز دارد.
معماری گفت: مردم باید ارزش‌های فرهنگی خود را بدانند و رسانه‌ها و صدا و سیما به پای کار بیایند و این موضوع را برای مردم تشریح کنند.
وی در تشریح ویژگی‌های معماری سنتی همدان بیان کرد: استفاده از انرژی‌های تجدید پذیر نقش مهمی در معماری سنتی و بومی ایران داشته است به گونه‌ای که بادگیرها و آسیاب‌ها با تلفیقی از این ایده بنا می‌شد.
محمدیان منصور اظهار کرد: آموزش و پرورش نیز می‌تواند این موضوع را برای دانش‌آموزان تشریح کند و با یک برنامه ریزی هدفمند و دراز مدت، معماری سنتی را همچون غذاهای بومی محلی نهادینه کند.
وی افزود: ما اگر فناوری جدیدی را وارد کشور می‌کنیم باید آن را بومی کنیم؛ به عنوان مثال معماری «نئو باروک» در دوره قاجار وارد کشور شد اما با بهره‌گیری از مصالح بومی و ترکیب آجر، یک معماری جدید ایرانی شکل گرفت.
مدیر گروه معماری دانشگاه بوعلی سینا افزود: احیای معماری سنتی ایرانی یک کار دانشگاهی را می‌طلبد، نسل جوان باید به آن باور داشته باشد چرا که این نوع معماری علاوه بر زیبایی مباحث فرهنگی، اقلیمی و اجتماعی را مطرح می‌کند.
وی با اشاره به اینکه این موضوع مشارکت مردم و مباحث فرهنگی را می‌طلبد، ادامه داد: افزایش جمعیت و محدود بودن فضا نیز موجب حرکت به سمت ساخت و سازهای کنونی شده است اما یاید تلاش کنیم متناسب با کمبود متریال، سرعت اجرای بنا و رشد جمعیت، تعریف جدیدی برای معماری سنتی داشته باشیم.
محمدیان منصور گفت: یکی از ویژگی‌های معماری مدرن، کم کردن تزئینات به منظور افزایش سرعت اجرا و کاهش هزینه‌ها است؛ امروزه پروژه‌های ساختمانی بدون تزئینات اجرا می‌شود، از سوی دیگر معماری مدرن تحت تاثیر افزایش جمعیت قرار دارد.
وی بیان کرد: بر اساس سیاست‌های سازمان نظام مهندسی، الزامات جدید متناسب با زندگی مدرن باید در ساخت و سازها و ساختمان‌های اداری و مسکونی رعایت شود، مواردی همچون سیستم‌های مقابله با آتش‌سوزی، الگویی‌هایی هست که اجرای آن در معماری سنتی با الزامات هم‌خوانی ندارد.
مدیر گروه معماری دانشگاه بوعلی سینا همدان افزود: تلفیق معماری سنتی و مدرن کار ساده‌ای نیست و باید با یک برنامه ریزی دقیق و بلند مدت این معماری تلفیقی را اجرا کنیم.
تصویر هوش مصنوعی از شهر باستانی هگمتانه
وی گفت: گاهی اوقات مواردی را می‌بینیم که هوش مصنوعی طرح‌ها تلفیقی از معماری سنتی -مدرن ارائه می‌دهد اما اگر بخواهیم آن طرح‌ها را اجرا کنیم شاهد طولانی شدن اجرای پروژه و هزینه‌های هنگفت خواهیم بود.
محمدیان منصور خاطرنشان کرد: به هرحال باید معماری سنتی را در معماری مدرن پیاده کنیم و این کار در کوتاه مدت محال است اما در دراز مدت به نتیجه خواهد رسید.
نتیجه‌گیری:
اصلاح معماری کنونی شهر همدان دستوری و قانونی نمی‌شود و باید فرهنگ معماری سنتی در مردم نهادینه شود. مردم باید ارزش‌های فرهنگی خود را بدانند و رسانه‌ها و صدا و سیما به پای کار بیایند و این موضوع را برای مردم تشریح کنند.
از سوی دیگر افزایش جمعیت، هزینه بالای ساخت و ساز و زمان زیاد برای اجرای پروژه‌ها، کار را برای احیای معماری سنتی سخت کرده است و سازندگان و مردم به ناچار به سراغ معماری مدرن می‌روند.
با توجه به اینکه یکی از ویژگی‌های معماری مدرن، کم کردن تزئینات به منظور افزایش سرعت اجرا و کاهش هزینه‌ها است لذا باید تلفیقی از معماری سنتی و مدرن را برای ساخت و سازها در پیش گرفت که تحقق این امر نیازمند برنامه ریزی مسوولان مرتبط و فرهنگ سازی بین مردم است.