به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، یکی از چالش‌های جدی صنعت نشر طی سال‌های مختلف، ناموجود بودن کتاب در بازار و جستجوی آثار قدیمی در هزارتوی پاساژها و بساط کتابفروش‌های کف خیابان است. به‌نظر می‌رسد، بهترین راهکار برای پاسخ به نیاز بازار به‌ویژه محققان و پژوهشگرانی که برای تکمیل پروژه‌های تحقیقاتی و دانشگاهی خود به دنبال منابع ناموجود کتابفروشی‌ها هستند، استفاده از سرویس چاپ براساس تقاضا (POD) است.
نشر دیجیتال طی سال‌های اخیر، راه‌حل‌های خوبی برای عبور از چالش «موجود نیست» و تولید به‌صرفه کتاب برای اهالی چاپ و نشر فراهم کرده است، انعطافپذیری این شیوه چاپی و مزایای اقتصادی و فرهنگی آن موجب شده، طی سال‌های اخیر برخی از فعالان صنعت چاپ که شیوه‌های نوین و روز دنیا را رصد می‌کنند به سراغ آن بروند، همچنین برخی ناشران نیز از این شیوه چاپی برای چاپ کتاب در شمارگان اندک استفاده کنند.
علاوه‌براین، مناسبات اقتصادی و فرهنگی بازار نشر نیز متناسب با عرضه و تقاضا تغییر کرده است، طبق آمار رسمی، میانگین شمارگان کتاب در ۹ ماه نخست سال جاری، به ۸۴۰ نسخه رسیده است و در این میان «چاپ براساس تقاضا» یا POD به کمک اهالی نشر آمده است تا کتاب‌های مورد نیاز مخاطبان خود را تک‌نسخه‌ای یا به تعداد اندک تولید کنند.
راه گریزی نیست..
چاپ براساس تقاضا، فرایندی است که از سال‌ها پیش با ظهور دستگاه‌های چاپ دیجیتال در کشورهای مختلف این امکان را فراهم کرده است که متناسب با تقاضا، کتاب تولید شود اما در این میان یک تفاوت جدی بین کشور ما و کشورهای دیگر وجود دارد، نمونه دستگاه‌های معتبر این حوزه اغلب ساخت کشورهای آمریکا و فرانسه هستند و برخی شرکت‌های ایرانی نیز به این حوزه وارد شده‌اند.
جلال ذکایی، فعال حوزه چاپ دیجیتال در این زمینه با اشاره به تجربه شیوه چاپ براساس تقاضا، گفت: در این شیوه چاپی چند نکته را باید مدنظر قرار داد؛ نخست اینکه آنچه چاپ براساس تقاضا را به‌عنوان یک ضرورت تبدیل می‌کند این است که تنوع کتاب‌ها زیاد شده و رشته‌های تخصصی متعدد و متنوع شده‌اند، به همین نسبت تنوع ذائقه مخاطبان هم افزایش پیدا کرده است. این حجم از تولید ازسوی تعداد معدودی از ناشران قابل مدیریت نیست و اساساً اقتضائات اقتصادی و مالی ناشران ایجاب نمی‌کند که به این همه تنوع پاسخ بدهند.
وی ادامه داد: از سوی دیگر تفاوت ایران با امریکا و کشورهای اروپایی در این است که محصولات صرفاً براساس تقاضا چاپ می‌شوند و کتاب‌هایی که دوره انتشار آن‌ها به پایان رسیده به‌عنوان کتاب تک‌نسخه‌ای برای مشتریان منتشر می‌شود اما در ایران، بعد از تولید و با توجه به افزایش قیمت مواد اولیه تولید و خدمات چاپ و از سوی دیگر کاهش درآمد متقاضیان و قدرت خرید آن‌ها، کتاب‌های جاری و در دست انتشار آن‌ها هم به این شیوه تولید می‌شود و به همین دلیل، مدل اروپایی قابلیت کپی‌برداری برای کشور را ندارد.
ذکایی ادامه داد: نکته دیگری که در این زمینه وجود دارد این است که یکسری چالش پیش روی این شیوه چاپی است. شاید بخشی از این چالش‌ها به کشور ما اختصاص داشته باشد؛ مانند اینکه آیا کتاب‌های قدیمی درگیر ماجرای ممیزی و دریافت مجوز از سوی وزارت فرهنگ می‌شوند یا خیر؟ همچنین نکته بعدی پرداخت حق‌التالیف و حق‌الترجمه است.
به‌گفته وی، گاهی یک ناشر می‌خواهد ۱۰۰ یا ۲۰۰ عنوان از کتاب خود را به شکل تک‌نسخه‌ای منتشر کند؛ بنابراین پرداخت حق‌التالیف و حق‌الترجمه به چه شکل باید پرداخت شود؟ اساساً احصای این مطالبات، کار پیچیده و سختی است که از عهده ناشران و با شیوه‌های دستی و سنتی امکان‌پذیر نیست.
ذکایی به چالش دیگر ارائه سرویس چاپ براساس تقاضا در ایران اشاره کرد و افزود: بسیاری از افرادی که با دستگاه‌ها و فناوری‌های چاپ دیجیتال آشنا نیستند، بر این باورند که با وارد کردن دستگاهی به کشور، می‌توان کتاب چاپ کرد؛ اما در حوزه دیجیتال دو روش چاپی داریم؛ نخست به شکل برخط و دوم غیربرخط که در ایران، از روش غیربرخط یا به اصطلاح «آفلاین» استفاده می‌کنیم. در دستگاه‌های آنلاین، فرآیند چاپ کتاب بدون دخالت دست، انجام می‌شود اما استفاده از این شیوه، هزینه تمام‌شده کتاب را به شدت افزایش می‌دهد.
وی ادامه داد: با توجه به شرایط کشور که نیروی کارگر ارزانی داریم، خیلی به‌صرفه نیست که از این ماشین‌ها استفاده کنیم؛ با همه این‌ها با توجه به اهمیت موضوع، این شیوه چاپی می‌تواند مفری برای ناشران باشد که بدون هزینه‌های انبارداری، به شکل دیجیتال کتاب‌هایشان را منتشر کنند.
ذکایی در بخش دیگر صحبت‌های خود به نقش هوش مصنوعی در این روند اشاره کرد و گفت: با توجه به اینکه هوش مصنوعی فراگیر شده است، این امکان وجود دارد، با استفاده از هوش مصنوعی بخشی از مشکلات در تجهیز و آماده‌سازی فایل‌ها، حق‌التالیف‌ها و اتصال به سامانه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برخی از دغدغه‌ها را مرتفع کرد.
هنوز برخی بر این باورند که ظرفیت چاپ دیجیتال و چاپ کتاب براساس تقاضا، هنوز در آن حدی نیست که با هزینه تولید چاپ کتاب با شمارگان انبوه برابری کند اما باید توجه داشت که با توجه به نوسانات قیمت ارز، تامین مواد اولیه و نبود امکان ورود دستگاه‌های به‌روز، استفاده از این شیوه چاپی ضروری است، باید به چاپ براساس تقاضا به‌عنوان یک موضوع جدی توجه کنیم، راه گریزی از این موضوع نیست تا بتوانیم از این شیوه چاپی به نفع صنعت نشر کشور استفاده کنیم.
کمک به پایداری زیست محیطی
صنعت نشر طی چند سال اخیر به دلیل دگرگونی‌های زیاد به‌ویژه در بخش دیجیتال به سرعت در حال پیشرفت و پیشرفت‌های فناوری به‌طور مرتب برای پاسخگویی به تقاضاهای بازار، مدام در حال تغییر است. از سوی دیگر آثار کرونا بر اقتصاد جهان را نباید از نظر دور داشت؛ تاثیری که کرونا بر روندهای تجاری در سراسر جهان گذاشت موجب تغییر شیوه‌های قدیمی و ابداع شیوه‌هایی مدرن و خلاقانه شد که به دنبال آن کسب و کارها به خصوص در صنعت چاپ را متحول کرد. این‌روزها چند فناوری مدرن مانند وب به چاپ، با قابلیت‌های پیشرفته خود چهره صنعت چاپ را بیش از قبل مدرن‌تر کرده‌اند.
از آنجایی که سال به سال، نوآوری‌های جدید در فناوری‌های چاپ دنیا معرفی می‌شود، به‌روز ماندن، می‌تواند کمک کند در بازار رقابتی، مزیت رقابتی کسب کنیم؛ بنابراین لازم است بدانیم، گرایش‌های صنعت چاپ که آینده چاپ را شکل می‌دهند چیست و به کدام سمت و سو در حال حرکت است و چگونه مشاغل چاپ می‌توانند از این فرصت استفاده کنند؟
در این زمینه سعید کلاری، فعال صنعت چاپ معتقد است؛ «براساس پیش‌بینی موسسات معتبر و تخصصی در حوزه صنعت چاپ، بازار جهانی چاپ تجاری تا سال ۲۰۳۰ با ۰.۳ رشد، معادل ۴۹۵.۵۳۶ میلیارد دلار رشد خواهد کرد. بخشی از این بازار منحصر به سفارش‌های کم تیراژ و شخصی‌سازی شده است که در واقع همان چاپ براساس تقاضا است که برای پاسخ به تغییر و تحولات امروزی جامعه ابداع شده است.»
وی با بیان اینکه چاپ براساس تقاضا شیوه‌ای نو برای برون‌رفت از رکود در اقتصاد صنعت چاپ است، ادامه داد: خدمات چاپ براساس تقاضا، تمام جنبه‌های موجود و گستره و مدل توزیع چاپ را متحول می‌کند. با چاپ مواد فقط در صورت سفارش، کسب و کارها می‌توانند موجودی اضافی را حذف کنند، هزینه‌های ذخیره‌سازی را کاهش دهند و ضایعات را به حداقل برسانند. این مدل، بسیار مقیاس‌پذیر و انعطاف‌پذیر است و نیاز ناشران، خرده‌فروشان و سفارش‌دهندگان خرد را که به دنبال کالای چاپی سفارشی شده بدون نیاز به تولید انبوه و مازاد بر نیاز هستند، برآورده می‌کند.
در این شیوه که به زودی رسمیت جهانی خواهد یافت، زمان تحویل سریع‌تر و خروجی‌های باکیفیت‌تر، از موارد بسیار مهم آن است و به همین دلیل در لایه‌های عمیق بازار چاپ نفوذ کرده و می‌تواند علاوه بر مشتریان حرفه‌ای، بازار هدف خود را حتی برای زنان خانه‌دار و دانش‌آموزان قرار دهد. کلاری با بیان اینکه این روند به‌ویژه در بخش‌های بازاریابی ازسوی برندهای معروف که از سفارشی‌سازی برای برتر نشان دادن خود در بازار و ارتباط با مشتریان و مصرف‌کنندگان در سطح شخصی‌تری استفاده می‌کنند برجسته است، گفت: نکته بسیار مهم دیگری که در شیوه چاپ براساس تقاضا دیده می‌شود، پایداری زیست محیطی است؛ توجه به محیط زیست و حفظ و حراست از آن چیزی است که در شیوه چاپ براساس تقاضا مورد توجه است، زیرا پایداری زیست محیطی نیز به یک ملاحظه حیاتی در صنعت چاپ تبدیل شده است.
وی با بیان اینکه همین مسئله موجب افزایش بیشتر توجه مدیران چاپخانه‌ها شده است، تاکید کرد: در این زمینه برای گام نخست، سلسله مراتب ایجاد ضایعات کارهای چاپی را کاهش می‌دهد و می‌توانند فرآیند خود را کارآمدتر کنند و در نتیجه مصرف مواد خام و انرژی را کاهش دهند؛ همچنین با استفاده از مواد سازگار با محیط زیست و رعایت استانداردهای لازم می‌تواند در حفظ محیط زیست موثر باشد.
البته این شیوه چند سالی هست که به‌طور خاص در صنعت نشر و چاپ کتاب در کشور اجرا می‌شود و به‌عنوان راه حلی برای تداوم حضور در بازار و فروش بیشتر، از آن استفاده می‌شود و با نهادینه شدن این سبک از کار چاپ می‌توان تا حدود زیادی به حل بخشی از مشکلات صنعت چاپ، خوشبین بود. هرچند، برخی از کارشناسان بر این باورند که حرکت در مسیر چاپ براساس تقاضا تنها با دستگاه‌هایی به‌صرفه است که هزینه نهایی را کاهش دهد.
حال باید دید آیا فعالان حوزه چاپ و نشر می‌توانند با توجه به کمبود زیرساخت‌های لازم، چالش‌های پیش رو و موانع غیرقابل پیش‌بینی با استفاده از مزیت‌های رقابتی، در این مسیر تهدیدها را به فرصت تبدیل کرده و گام بردارند یا اینکه چاپ براساس تقاضا به مانند برخی شیوه‌ها بی‌سر و صدا از روند چاپی کشور خارج می‌شود.
∎