ترک‌های روی زمین در دشت قزوین عمیق شده ، بیابانی شدن، کم آبی و پدیده فرونشست زمین از جمله معضلات این دشت محسوب می شود که سالیان سال است این روند همچنان ادامه پیدا کرده و امروز این دشت را به حالت مرگ تدریجی درآورده است.
این در حالی است که اگر اراضی زراعی دشت قزوین به دلیل خاک حاصلخیز و مرغوب آن به سمت کشاورزی مدرن و استفاده از فناوری های به روز پیش می رفت، امروز می توانست غذای ۲۵ میلیون نفر را تامین کند.
اما سوال این است که چرا امروز دشت قزوین به این نقطه رسیده است و راهکارهای حل چالش های حیات این دشت چه می تواند باشد؟
بار جمعیت و صنعت در قزوین، دشت را فلج کرد
حسین اینانلو، کارشناس محیط زیست استان قزوین گفت: استان قزوین یک درصد از مساحت کل کشور ایران را دارا است اما یک و نیم درصد از جمعیت ایران در آن بارگزاری شده و این موضوع مشکلات متعددی را به وجود آورده که یکی از آنها، مساله خشکی دشت قزوین است.
وی ادامه داد: عواملی که باعث افزایش جمعیت قزوین شده از سال های گذشته تاکنون مربوط به نزدیکی استان به پایتخت بوده، اما سهم جمعیتی استان از سهم مساحتی آن در کل کشور حدود ۵۰ درصد بیشتر است و این موضوع زمانی نگران کننده می شود که نزدیک به ۱۰ درصد صنعت کشور نیز در قزوین جانمایی شده و براساس صحبت مقامات جدید استان، نزدیک به یک هزار تقاضا و موافقت اصولی برای بارگزاری صنایع جدید در آن جریان دارد که این موضوع بسیار نگران کننده می باشد چرا که برخی از این صنایع نیز آب بر هستند.
اینانلو تصریح کرد: سهم استان قزوین به لحاظ منابع آبی، قدری بیشتر از یک درصد کشور است و این نشان می دهد آن چنان که باید منابع آبی سرشار و غنی نداریم و از این رو توان اکولوژیکی استان قزوین پاسخگوی بار جمعیتی و صنعتی اش نیست.
به گفته این مسئول، با زبان ساده، اگر بخواهیم طبیعت و منابع طبیعی به صورت پایدار تامین کننده نیازهای این بار جمعیتی و صنعتی استان باشد نیازمند مساحتی به اندازه ۲ استان باشیم تا توان مورد نیاز و زیرساخت های طبیعی نیز به ۲ برابر افزایش پیدا کند، اما چنین چیزی در عمل امکان پذیر نیست.
وی افزود: مساله اصلی دیگر آن است که این بار جمعیت و صنعت در استان به صورت یکنواخت توزیع نشده و تمرکز بیشتر آن در قزوین بوده که این دشت یک سوم از مساحت استان و سه دهم درصد از مساحت کل کشور است، یعنی حدود ۹۰ درصد آن جمعیت و بیش از ۹۰ درصد صنایع موجودی که پیش از این نیز به آن اشاره شد، در دشت قزوین جانمایی شده است.
این کارشناس محیط زیست اضافه کرد: حدود ۱۵ هزار جمعت شهرنشین استان نیز خارج از دشت زندگی می کنند و مابقی آن در این دشت سکونت دارند که مسایل وضعیت این دشت را بحرانی تر می کند، اما از بحران های محیط زیستی این دشت موضوعات مربوط به آبخوان، آلودگی و ریزگردها است.
اینانلو با بیان اینکه دشت قزوین یک دشت آبرفتی است که شیب آن بین نیم تا پنج درصد محاسبه شده و جنس و بافت خاک و از طرفی آبخوان پنج میلیون ساله بسیار غنی آن در زیر دشت نشان می دهد که برای زراعت فوق العاده مناسب است، گفت: حدود ۵۰ سال پیش در قسمت هایی از دشت قزوین با وجود شیب خیلی کم، چاه های جهنده وجود داشت یعنی آب خیلی راحت از چشمه هایی که در قسمت هایی از دشت به بیرون نشت و جریان پیدا می کرد، برای مثال وجود روستایی به نام "گنج آب" در شهرستان آبیک مصداقی بر این قضیه است.
وی با اشاره به اینکه امروز اجرای برنامه های عمرانی در دشت قزوین باعث شده آب های زیرزمینی یا آیخوان دشت قزوین با سرعت بالایی برداشت شود و این برداشت ها تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی بحرانی ایجاد نکرده بود چون یک نظارت نسبی برروی آن صورت می گرفت و چاه هایی که حفر شده بودند، بیلان منفی در آبخوان ایجاد نمی کرد، افزود: به این معنی که برداشت آب با نفوذ و تغذیه آبخوانی که به وسیله بارندگی یا رودخانه هایی که از نواحی شمالی و جنوبی وارد دشت قزوین می شد برابر بود و مشکل جدی وجود نداشت، اما از دهه ۷۰ و به خصوص دهه ۸۰ به بعد چندین هزار حلقه چاه آب غیرمجاز در این دشت حفر شدند که البته اکنون نمی دانیم وضعیت آنها چگونه هستند.
به گفته این مسئول، شاید خود متولیان آب منطقه ای هم تعداد چاه های غیرمجاز دشت و منطقه را به صورت دقیق ندانند اما در یک برآورد کلی که داشتیم، می توان گفت تعداد چاه های غیرمجاز به اندازه چاه های مجاز هستند که البته برخی از چاه های مجاز نیز مورد بحث قرار دارند که شاید از طریق روابط و خارج از ضوابط مجوز به آنها داده شده، از این رو برداشت غیرمجاز آب های زیرزمینی از دشت قزوین خارج از حد هیدرولوژیکی است که باعث شد آبخوان افت پیدا کند.
کارشناس محیط زیست استان قزوین خاطرنشان کرد: براساس گزارش آب منطقه ای قزوین، طی دهه ۸۰ هرساله یک متر سطح ایستاده آبخوان دشت قزوین پایین تر رفته است و در دهه ۹۰ هم این روند ادامه یافت و الان نیز متاسفانه روند برداشت بی رویه آب های دشت قزوین ادامه دارد.
وی افزود: این در حالی است که دشت های ممنوعه و بحرانی کشور حدود ۶۰ سانتی متر در سال افت آبخوان دارند که قزوین در این حوزه وضعیت بسیار بحرانی تری دارد و این افت سطح ایستاده آبخوان، فقط به دلیل برداشت آب های زیرزمینی از طریق چاه های غیرمجاز نیست، بلکه این برداشت می تواند بابت زراعت، دامداری، صنعت و شرب باشد که جزو برداشت های خارج از ظرفیت قرار می گیرد.
اینانلو با بیان اینکه البته موضوع تغییر اقلیم نیز یکی دیگر از مسایل بسیار تاثیرگذار بر خشکسالی و افت آب آبخوان دشت قزوین است، گفت: طی چهار سال گذشته قزوین جزو اولین های استان های در خشکسالی بوده و مقدار بارش های آن از میانگین کشور نیز کمتر است که این موضوع بسیار نگران کننده می تواند باشد.
این مسئول در خصوص پیشنهاد و راهکارها برای بهبود وضعیت امروز دشت قزوین، خطرنشان کرد: نخستین کار، توقف بارگزاری ها در دشت قزوین است و باید از صدور مجوز برای ساخت واحدهای صنعتی جدید و دامداری، گاوداری، مرغداری و مزارع جدید پرهیز شود و همچنین انتقال آب از سد طالقان که سه الی چهار سال پیش قرار بود برای تامین آب شرب روستاها و شهرهای شمال و غرب دشت قزوین اجرایی شود اما صورت نگرفته، انجام پذیرد چرا که آب طالقان برای زراعت منتقل می شود اما تامین آب شرب بسیار مهم تر است.
این کارشناس محیط زیست یادآور شد: راهکار سوم، تلاش مستمر در پلمب و مسدود کردن چاه های غیرمجاز است، همچنین باید دشت قزوین عمده روان آب خود را از آبخیزهای اطراف دریافت کند اما اینها نیز متاسفانه امروز مهار شده است.
وی تاکید کرد: نباید به آبیاری تحت فشار دل خوش باشیم، چرا که اگر چه این روش منجر به افزایش سطح زیرکشت می شود اما منجر به کاهش برداشت از سطح آب های زیرزمینی نشده و آمارها نیز بیانگر آن هستند که سطح زیرکشت نسبت به ۵۰ سال پیش ۲ برابر شده، از این رو روش های نوین آبیاری، مصرف آب را کم نکرده بلکه تنها سطح زیر کشت را افزایش داده است.
کارشناس محیط زیست استان قزوین تاکید کرد: بایستی از تکنولوژی های به روز در کشاورزی استفاده شود و همچنین در مصرف آب خانگی نیز صرفه جویی کنیم تا شرایط رو به بهبود برود.
حقابه دشت قزوی باید پرداخت شود
محسن قاسم زاده مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری قزوین در این باره یادآور شد: با توجه به کمبود آب در قزوین و پرداخت نشدن حقابه دشت آن، این ۲ موضوع می تواند اثرات زیست محیطی فراوانی برای دشت به همراه داشته باشد و باید مطالعات عمیقی برای آن صورت گیرد.
وی ادامه داد: البته طی چند سال اخیر اعتبارات قابل توجهی در حوزه آبخیزداری از محل صندوق توسعه ملی به استان قزوین اختصاص یافته و امسال نیز با اعتبار ۲۵۰ میلیارد ریالی توانستیم تقریبا در همه حوزه های آبخیز استان و شهرستان ها طرح های آبخیزداری را اجرا کنیم، در این باره سعی داریم آب ها را در بالا دست ها کنترل کنیم و با توجه به اینکه شیب رودخانه را که می شکنیم، به دنبال این هستیم که آب به بالا دست ها و به داخل زمین نفوذ پیدا کند تا وضعیت دشت بهتر شود.
قاسم زاده تصریح کرد: به نظر می رسد که باید سدهایی که برروی دشت قزوین احداث شده و عملا از حقابه آبخوان دشت قزوین جلوگیری می کند، این حقابه پرداخت شود چراکه این موضوع می تواند خطرات بسیار زیادی داشته باشد، باید همکاران آب منطقه ای در این زمینه برنامه ریزی های زیادی داشته باشند.
به گفته این مسئول، همچنین اقدامات احیا و اصلاح مراتعی که در دشت قزوین وجود دارد را نیز انجام داده ایم و از دام مازاد و بیابانی شدن بیشتر دشت قزوین جلوگیری به عمل می آوریم.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری قزوین خاطرنشان کرد: متاسفانه کاهش بارندگی ها طی چند سال گذشته اثرات خاصی بر محیط زیست داشته و پوشش گیاهی کمتر شده که امیدواریم با بارندگی سال های آینده این پوشش گیاهی به دشت قزوین برگردد، در نهایت امروز همگی باید کمک کنیم تا این دشت احیا شود.
دشت قزوین در وضعیت ممنوعه و بحرانی قرار دارد
اما، منصور ستوده، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین در خصوص وضعیت دشت قزوین می گوید: حدود ۲ هزار و ۵۴۶ کلیومتر مربع مساحت دشت قزوین می باشد که بیشتر تراکم چاه های مجاز و غیرمجاز استان نیز در این دشت استوار است، افت متوسط سالانه دشت ۷۱ سانتی متر در سال محاسبه شده که حدود هشت میلیارد متر مکعب کسری مخزن در قزوین وجود دارد و در طی ۲۷ سال اخیر سطح آب های زیرزمینی آن نیز ۴۲ متر افت پیدا کرده که در صورت ادامه این روند با کاهش آبدهی چاه ها و کیفیت منابع آب زیرزمینی روبرو خواهیم شد.
وی ادامه داد: براساس محاسبات صورت گرفته، میزان ذخایر آبی دشت قزوین حدود ۱۲.۸ دهم میلیارد مترمکعب بوده که در سه سال اخیر به ۱۰.۲ دهم میلیارد رسیده که این نشان می دهد اگر با همین روند پیش برویم، ذخایر آبی زیرزمینی ما به طور قطع کم و کمتر نیز خواهد شد.
ستوده، نرخ فرونشست دشت قزوین را ۱۷.۵ سانتی متر در سال دانست و گفت: این موضوع می تواند منجر به کویر ناهمسان در ارتفاع و شیب رودخانه ها و آبراه ها شود، همچنین باعث از بین رفتن منابع آب زیر زمینی، کاهش نفوذپذیری سطحی آب، گسترش پهنه های بیابانی و از بین رفتن آبرسانی خطوط انتقال آب، نفت، گاز و آب رسانی به تاسیاست شهری، ساختمان ها و فاظلاب شهری شود.
این مسئول افزود: از آنجایی که ۸۷ درصد آب استان در بخش کشاورزی مصرف می شود، نیاز است تا اصلاح روش های مدیریت منابع آبی، آبگیری، لوله کشی و عملیات نوین آبرسانی توسط اداره کل منابع طبیعی استان شدت گیرد.
وی در خصوص عدد کاهش عمق سطح آب آبخوان دشت قزوین، گفت: عدد مشخصی در این زمینه ندارد و در جاهایی عمق آب بیشتر است و در بخش های دیگر این دشت عمق آب کمتر است اما برداشت آب های زیرزمینی، چه مجاز و غیرمجاز بر سطح این آبخوان تاثیر گذاشته و باعث شده سطح آب های زیرزمینی این آبخوان پایین برود.
ستوده بیان کرد: به هرحال ما در استان قزوین یک سری منابع آب زیرزمینی داریم که به عنوان ایستگاه های سنجش منابع سطح آب های زیرزمینی ما محسوب می شود، به عنوان مثال در بخش آب های زیرزمینی حدود ۳۹۸ ایستگاه سنجش داریم که ۱۸۷ کیلومتر در چاه هایی است که ادوات در آنها نصب شده و سطح آب های زیرزمین را اندازه گیری می کنیم و ۱۱۸ مورد چاه های انتخابی کشاورزی مردم است که از آمار آنها استفاده می کنیم، به علاوه ۷۵ دهنه چشمه و ۱۸ رشته قنات داریم که آمار آنها را نیز محاسبه شده است.
وی ادامه داد: از طرفی، بارندگی ها می تواند در عمق اندازه آبخوان دشت قزوین بسیار تاثیرگذار باشد که هم اکنون متاسفانه وارد پنجمین سال خکسالی شده ایم که این موضوع می تواند بر افت سطح آب های زیرزمینی آبخوان تاثیر بگذارد.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین خاطرنشان کرد: طرح های تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی یا سازگاری با کم آبی در حال اجرا است که بایستی اقداماتی از جمله توقیف و پیشگیری چاه های غیرمجاز، انسداد و پلمب چاه های غیرمجاز، تعیین تکلیف چاه های بدون پروانه، نصب کنتور برروی چاه های آب و جلوگیری از اضافه برداشت چاه های غیرمجاز صورت گیرد که در حال انجام آن هستیم و به طور کلی سه هزار و ۷۲۹ حلقه چاه غیرمجاز با حجم صرفه جویی ۲۶۹ میلیون مترمکعب نیز مسدود شده است.
ستوده با اشاره به اینکه منابع و مصارف آبی ما یکی نیستند، یعنی در جایی که مصارف ما بیش از ۸۰ درصد منابع آبی باشد، وارد شرایط بحرانی شده ایم و از طرفی توسعه کشاورزی، عدم اصلاح الگوی کشت، عدم اجرای سیستم های تحت فشار برای چاه های کشاورزی، استقرار صنایع سنگین در استان و توسعه بخش صنعت در جایی که منابع آب ما محدود است، یعنی تقاضا افزایش یافته و بحران ایجاد و تشدید شده است، خاطرنشان کرد: باید در بخش کشاورزی که به عنوان عمده ترین منابع مصرفی استان محسوب می شود، اصلاح الگوی کشت، اجرای سیستم های نوین آبیاری و یکپارچه سازی اراضی اتفاق بیافتد تا بخشی از آب را بتوان کنترل کرد.
منبع:ایرنا