همزمان با پنجمین روز از ماه شعبان‌المعظم و میلاد امام سجاد(ع)، نگاه‌ها به میراث ماندگار ایشان «صحیفه سجادیه» دوخته شده است؛ کتابی که نه فقط مجموعه‌ای از نیایش‌ها، بلکه نقشه راهی است برای ساخت تمدنی مبتنی بر عدالت، معنویت و کرامت انسانی. در جهانی که بشر در گرداب نسبی‌گرایی فرهنگی و بحران هویت دست و پا می‌زند، صحیفه سجادیه با پیام‌های ژرف خود، از تقابل با جنگ روایت‌ها تا پاسخ به شبهات فلسفی و نیازهای روانی انسان مدرن سخن می‌گوید.
در گفت‌وگوی پیش‌رو با حجت‌الاسلام مرتضی وافی، مدیر مؤسسه بین‌المللی صحیفه سجادیه، از مهجوریت این متن نورانی تا ضرورت بازآفرینی آن در قالب‌های هنری و رسانه‌ای و نقش نهادهای علمی در تبدیل این کتاب به سکوی پرش تمدن نوین اسلامی پرداخته‌ایم. آیا جامعه‌ای که صحیفه را از یاد ببرد، در نبرد فرهنگ‌ها شکست خورده است؟
صحیفه سجادیه؛ سلاحی معنوی در نبرد هویت‌ها
حجت‌الاسلام وافی در تحلیل جایگاه این کتاب آسمانی در جهان معاصر بیان می‌کند: در جهان امروز و دوره معاصر، هر فرهنگ، مکتب و ملتی نیازمند پیامی اثرگذار است؛ پیامی که هم ریشه در علم، دانش و اندیشه داشته باشد و هم بر پایه باور، اعتقاد و ایمان استوار شود. ملت‌ها، مکاتب و فرهنگ‌هایی که نگرش دینی به معنای اصالت بخشیدن به ریشه‌دار بودن اعتقادات خود نداشته باشند، به حرکت در این جهان و باور به خالق هستی معتقد نباشند، تعریف روشنی از زندگی ارائه ندهند، حقیقت مرگ و روز جزا را درنیابند و از رضایتمندی و آرامش ناشی از ایمان و نظام باورهای خود بهره‌مند نشوند، بی‌تردید در گردباد تعاملات مذاهب، مکاتب و فرهنگ‌های گوناگون، توان حفظ هویت خویش را از دست خواهند داد.
او با اشاره به نقش متون دینی در تقریب حوزه و دانشگاه می‌افزاید: بر اساس نگاه دینی ما در اسلام، متون برخاسته از دین، هر دو بُعد معرفتی و اعتقادی را دارا هستند. این متون می‌توانند محور پژوهش، آموزش، ترویج و تبلیغ در مراکز دینی، به‌ویژه نهادهای دانش‌بنیان حوزوی و دانشگاهی قرار گیرند. بی‌گمان یکی از تجلیات تحقق شعار وحدت حوزه و دانشگاه، تمرکز بر مفاهیم و معارف این متون دینی است تا هم‌پای تجربه‌ها و دانش‌های بشری، به بنیان‌های کلانی در لابه‌لای این متون دست یابیم و بستر گسترش باور و اعتقاد را در جامعه فراهم کنیم. این رسالت بر عهده دانشگاه‌ها، مراکز علمی، حوزه‌های علمیه، مدارس و نهادهایی مانند آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی، رسانه‌ها و مطبوعات نهاده شده است.
نیایش؛ زبانی جهانی برای گفت‌وگوی تمدن‌ها
این استاد حوزه و دانشگاه با تقسیم‌بندی متون دینی به چهار دسته آیات قرآن کریم، سیره و سبک زندگی اولیای دین، روایات و سخنان نورانی چهارده معصوم(ع) و در نهایت مجموعه دعاها و زیارات، بر جایگاه ویژه نیایش‌های صحیفه سجادیه تأکید و تشریح می‌کند: دعاهای معصومان(ع)، تنها مناجات با خدا نیست؛ این متون، نظام فکری منسجمی را ارائه می‌دهند که هم شخصیت فردی را می‌سازد و هم جامعه را به سمت تمدنی مبتنی بر کرامت انسانی هدایت می‌کند. او با اشاره به مهجوریت این کتاب در عصر حاضر هشدار می‌دهد: اگر صحیفه سجادیه را تنها به عنوان مجموعه‌ای از ادعیه ببینیم، از رسالت جهانی آن غافل شده‌ایم. این کتاب، سلاحی است برای تقابل با جنگ روایت‌هایی که می‌خواهند معنویت را از انسان معاصر بگیرند.
وافی یادآور می‌شود: در میان میراث مکتوب شیعه، «صحیفه سجادیه» به عنوان دومین اثر ارزشمند که از طریق زیدیه و با واسطه یحیی بن زید بن علی بن الحسین(ع) و سلسله اسناد معتبر به دست ما رسیده، جایگاهی ویژه دارد. این کتاب که مشتمل بر ۵۴ نیایش در موضوعات متنوع است، از جنبه‌های متعددی شایسته توجه است و می‌تواند در جهان معاصر، پیامی بزرگ برای انسان امروز و آینده بشریت در خود داشته باشد. صحیفه سجادیه با محتوای ژرف خود، نه تنها پاسخگوی نیازهای روحی و اعتقادی است، بلکه قابلیت ایفای نقش در عرصه‌های علمی، فرهنگی و تمدنی را نیز داراست. این اثرگذاری مؤثر، مستلزم تلاش جمعی، برنامه‌ریزی دقیق و توجه به اهمیت این امر از سوی تمامی دست‌اندرکارانی است که بسترساز ترویج و معرفی این کتاب گرانسنگ هستند.
۳ گام راهبردی برای جهانی‌سازی صحیفه
مدیر مؤسسه بین‌المللی صحیفه سجادیه نخستین گام را تولید و توزیع هدفمند می‌داند و توضیح می‌دهد: متأسفانه حتی دسترسی به متن اصلی صحیفه در فضای مجازی محدود است. باید با استفاده از قالب‌های هنری و رسانه‌ای نوین، این گنجینه را به زبان نسل امروز ترجمه و دسترسی به متن اصلی این کتاب را در پلتفرم‌های مجازی تسهیل کرد. نکته مهم بعدی فراهم کردن زیرساخت‌ها و ایجاد بسترهای حمایتی شامل تأمین منابع انسانی، مالی و امکانات لازم برای فعالان این عرصه است تا بتوانند در تولید محتوا و خدمات فرهنگی مرتبط با کتاب، نقش‌آفرینی کنند. افزون بر آن، رصد و تحلیل وضعیت و راه‌اندازی مراکز تخصصی برای رصد جایگاه این کتاب در جهان امروز و ارائه گزارش‌های راهبردی به منظور برنامه‌ریزی دقیق بسیار مهم است. این امر مستلزم همکاری نهادهای داخلی مانند وزارتخانه‌ها، مراجع عظام و نهادهای بین‌المللی مانند سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مجمع جهانی اهل‌بیت(ع) و مجمع تقریب مذاهب اسلامی است.
حجت‌الاسلام وافی ادامه می‌دهد: راه‌اندازی مراکز پژوهشی بین‌رشته‌ای از دیگر نکات مهم برای جهانی‌سازی این میراث ارزشمند است. باید نیازهای انسان امروز در حوزه‌هایی مانند روان‌شناسی، اقتصاد و امنیت را استخراج و پاسخ آن را در لابه‌لای نیایش‌های امام سجاد(ع) جست‌وجو کرد. گام اثرگذار بعدی نظریه‌پردازی براساس مفاهیم این کتاب است. بسیاری از پژوهشگران پس از آشنایی با صحیفه، از محرومیت خود در عدم دسترسی زودهنگام به آن ابراز تأسف کرده‌اند. در نهایت، تبدیل صحیفه سجادیه به یک مرجع جهانی، نیازمند خروج از فعالیت‌های مقطعی و حرکت به سمت برنامه‌ریزی راهبردی با تکیه بر خلاقیت، پژوهش و همکاری نهادهای متعهد است. این کتاب نه‌تنها پاسخگوی نیازهای روحی بشر امروز است، بلکه می‌تواند چراغ راهی برای ساختن تمدنی مبتنی بر تعالی انسانی باشد. اگرچه تاکنون اقداماتی در حداقل ممکن صورت گرفته، اما بیش از ۳ هزار موضوع نظام‌مند (نه صرفاً پراکنده) از متن صحیفه سجادیه استخراج شده و در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است. بی‌تردید با فراهم‌شدن بسترهای پژوهشی گسترده‌تر، دایره این موضوعات نیز توسعه خواهد یافت. پس از تکمیل این گام، نوبت به عرصه هنر و رسانه می‌رسد؛ عرصه‌ای که امروز به میدانی تعیین‌کننده در «جنگ روایت‌ها» و تقابل تمدن‌ها تبدیل شده است. در این میدان، برخی حکومت‌ها و جریان‌ها با رشد و سربلندی مکتب و فرهنگ ما مخالف‌اند.
هنر و رسانه؛ میدان جنگ روایت‌ها
وافی با انتقاد از عملکرد ضعیف نهادهای فرهنگی در معرفی صحیفه سجادیه، خطاب به هنرمندان و رسانه‌ها می‌گوید: غفلت از بازآفرینی مفاهیم صحیفه در قالب‌های نوین، خیانتی به نسل آینده است. امروز جنگ روایت‌ها، جنگ بر سر معنای زندگی است و ما سلاحی قدرتمندتر از این متون نداریم. در این راستا تدوین سند تحول در مبانی هنری و رسانه‌ای، با تمرکز بر بازخوانی صحیفه سجادیه، امری ضروری است. همین‌طور تربیت نیروهای متخصص، معتقد به مکتب و مسلط به علوم رسانه و هنر، شرط اصلی نفوذ این مفاهیم در جهان امروز است.
او اضافه می‌کند: در این میان نباید از نقش نهادها غافل شد. دانشگاه‌ها (مانند دانشگاه سوره و دانشکده صداوسیما) و مراکز پژوهشی (مانند مرکز پژوهش‌های اسلامی صداوسیما) باید با بسیج پژوهشگران، پیشگام این عرصه شوند. سازمان اوقاف و رسانه ملی با وجود ظرفیت‌های گسترده، هنوز اقدام شایسته‌ای در معرفی این کتاب انجام نداده‌اند. سازمان تبلیغات اسلامی و وزارت فرهنگ و ارشاد می‌توانند بدون هزینه‌های اضافی، با واگذاری مأموریت به زیرمجموعه‌ها، گام‌های بلندی بردارند. آموزش و پرورش با بازنگری در شیوه‌های جذاب‌سازی و تنوع‌بخشی به برنامه‌ها، باید دانش‌آموزان را با معارف این کتاب آشنا کند.
در پایان این گفت‌وگو، حجت‌الاسلام وافی با اشاره به پیام نهایی صحیفه سجادیه تأکید می‌کند: عدالت‌خواهی، آزادی‌طلبی، رعایت حقوق بشر، تقویت اخلاق و معنویت و آگاهی‌بخشی به انسان معاصر، از جمله آرمان‌هایی است که این کتاب گرانسنگ قادر به تحقق آن‌هاست. صحیفه سجادیه نه‌تنها پاسخی به نیازهای روحی بشر امروز است، بلکه می‌تواند چراغ راهی برای ساختن جامعه‌ای مبتنی بر کرامت انسانی باشد.