به گزارش گروه سیاست خارجی ایرنا، اندیشکده «شورای سیاست خاورمیانه» در فصلنامه جدید خود به مطلبی با عنوان «سیاست ایران در قبال همسایگانش» پرداخته است که این گزارش مفصل طی روزهای آینده در چهار بخش منتشر خواهد شد که پیش‌تر بخش اول آن منتشر شده است. لازم به ذکر است که ترجمه این گزارش به معنای تایید محتوای آن نیست و به منظور آشنایی مخاطبان ایرانی با پیشنهادهای مطرح در سطوح مختلف سیاسی و نخبگانی در واشنگتن منتشر می‌شود.
در بخش دوم این گزارش با عنوان انگیزه‌ها و اهداف سیاست همسایگی ایران، آمده است: در حالی که پیگیری روابط مطلوب با همسایگان سال‌ها در روابط خارجی ایران دنبال می‌شد، پس از انتخاب (مرحوم) ابراهیم رئیسی در اردیبهشت ۱۴۰۰ بود که این کشور رسما این سیاست را اعلام کرد و پیوسته از سیاست همسایگی حمایت می کرد. او در جریان مبارزات انتخاباتی ریاست جمهوری بیان می‌کرد که فرصت‌های دیپلماسی اقتصادی جدی با کشورهای همسایه باید پیگیری شود. او بیان می‌کرد که ۱۵ کشور همسایه ایران با جمعیت ۵۶۰ میلیون نفری و ۱/۰۲ تریلیون دلار واردات، حدود ۶/۳ درصد از حجم واردات ۱۶ تریلیون دلاری جهان را در اختیار دارند و این در حالی است که سهم ایران از این بازار بزرگ تنها ۲۳/۲ میلیارد دلار است که فقط ۲/۱۳ درصد آن را شامل می‌شود. در کنار جهت گیری «نگاه به شرق» ایران به سمت چین و روسیه، سیاست همسایگی در برنامه‌ای چهار ساله بیشتر تقویت شد.
حدود ۹۷ درصد از تجارت جهان متعلق به امضاکنندگان حداقل یک قرارداد تجارت ترجیحی است که در سال ۱۹۹۰، تنها حدود ۷۲ درصد از کل تجارت بود. در دو دهه گذشته، تصرف بازارهای اقتصادی به اندازه به دست آوردن قلمرو ارزشمند بوده و تحریم کالاها و خدمات را به یکی از مؤثرترین راه‌های تضعیف رقبا و دشمنان تبدیل کرده است.
برنامه ششم توسعه ایران که در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی تدوین شد، بر اهمیت اقتصاد در هدایت روابط تهران با کشورهای غنی از فناوری تأکید کرد. این طرح جذب سرمایه گذاری‌های دانش بنیان، توسعه صادرات خدمات فنی و مهندسی کشور و پیوستن به سازمان تجارت جهانی را پیش بینی می‌کرد. این برنامه همچنین دولت را موظف کرد تا توافقنامه‌های پولی دوجانبه و چند جانبه را با شرکای تجاری، به ویژه کشورهای منطقه منعقد کند.
در تهران این آگاهی وجود دارد که بازار کشورهای همسایه می‌توانند به توسعه اقتصاد ایران و تسهیل اهداف استراتژیک آن کمک کنند. حتی فراتر از حضور در این بازارهای نزدیک، ایران می‌تواند از طریق شبکه‌های اقتصادی و تجاری منافع ماندگاری ایجاد کند. با این حال، در سال ۲۰۲۱، از ۱/۱۸ تریلیون دلار کالاهایی که ۱۵ همسایه ایران جمعا از خارج وارد می‌کردند، تنها حدود ۱ درصد از جمهوری اسلامی بود که بسیار کمتر از ۴ درصدی بود که دولت انتظار داشت. دولت رئیسی تلاش هماهنگ برای افزایش حجم تجارت با همسایگان و همچنین با روسیه، چین و هند انجام داد. دولت سمت معاون وزیر در دیپلماسی اقتصادی را ایجاد کرد و به دنبال دو برابر کردن کل صادرات کشور از ۲۴ میلیارد دلار به بیش از ۵۰ میلیارد دلار بود.
موفقیت‌های دولت ایران قابل توجه بود، در شش ماه نخست سال ۲۰۲۲، صادرات ایران به ۱۵ کشور همسایه خود به ۱۲/۳ میلیارد دلار رسید که به طور قابل توجهی بالاتر از سال قبل بود. در مقایسه با ۱۱ کشور از این همسایگان، صادرات ایران بین ۳ تا ۵۰۰ درصد رشد داشته است. مبادلات تجاری ایران با ۱۵ کشور همسایه در نیمه دوم سال ۲۰۲۳ به ۱۸/۴ میلیارد دلار رسید. این نشان دهنده رشد ۱۱/۴۲ درصدی نسبت به سال قبل است.
ایران امیدوار است با پیوستن به سازمان‌های منطقه‌ای به جذب سرمایه خارجی کمک کند. یکی دیگر از اهداف سیاست همسایگی ایران، گسترش مناطقی است که ایران با آنها در تجارت می‌کند. در سال ۲۰۲۲، ایران در تلاش‌های خود برای پیوستن به سازمان همکاری شانگهای به رهبری چین موفق شد وضعیت ناظر در اتحادیه اقتصادی اوراسیا را به دست آورد. این امر به ایران اجازه می‌دهد تا بازارهای صادراتی خود را متنوع کند و تعرفه‌هایی را که کمتر از ۷ درصد بر کالاهای صنعتی و ۱۹ درصد بر محصولات کشاورزی بود را کاهش دهد. ایران امیدوار است که پیوستن به چنین سازمان‌های منطقه‌ای، با دور زدن محدودیت‌های بانکی بین المللی به کاهش فشارهای اقتصادی داخلی و جذب سرمایه خارجی کمک کند.
ایران مشارکت در نظم‌های منطقه‌ای و جهانی را برای غلبه بر تحریم‌های مهم می‌داند.
ایران مشارکت در نظم‌های منطقه‌ای و جهانی را برای غلبه بر اثرات مخرب تحریم‌های تحت رهبری ایالات متحده مهم می‌داند. از این رو، یکی از اهداف اصلی سیاست خارجی آن، بهبود روابط با کشورهای غرب آسیا و کشورهای عربی بوده است. یک کارشناس ارشد در وزارت امور خارجه ایران می‌گوید: «به عنوان مکمل سیاست نگاه به شرق، سیاست همسایگی به ضرورت مساعدتر کردن محیط اطراف ایران برای کاهش فشارهای ناشی از تحریم‌های آمریکا و اثرات آن بر اقتصاد کشور بر می‌گردد.» کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس دارای منابع مالی بزرگ و بازارهای مصرف عظیمی هستند و ورود کالاهای کشاورزی و صنعتی ایران به بازار این کشورها می‌تواند به اقتصاد تحریم شده ایران کمک کند.
ایران همچنین سعی کرده است از دیپلماسی سلامت و پیشرفت‌های پزشکی خود برای بهبود روابط با دولت‌های محلی استفاده کند. سیاست گذاران در تهران بر این باورند که تنوع بخشیدن و گسترش صادرات و منابع ارزی به ویژه برای کشور در حال توسعه‌ای مانند ایران، دیگر یک انتخاب نیست، بلکه ضرورت است. اگر این فرآیندها به تأخیر بیفتند، ایران سهم بیشتری از بازار منطقه‌ای و جهانی را از دست خواهد داد و ورود به آنها در آینده دشوارتر خواهد بود.
هدف دیگر در پیگیری سیاست همسایگی، کاهش تنش‌های طولانی مدت با کشورهای عربی و تقویت امنیت کشور است.
هدف دیگر در پیگیری سیاست همسایگی، کاهش تنش‌های طولانی مدت با کشورهای عربی و تقویت امنیت کشور است. به عنوان مثال، برخی در تهران حمایت از طالبان و داعش توسط برخی از کشورهای حاشیه خلیج فارس را تا حدی زیادی به دلیل تمایل به تضعیف ایران می‌دانستند. با به قدرت رسیدن طالبان در شرق ایران، بهبود روابط همسایگی به ویژه با ریاض و اسلام آباد، می‌توانست دست ایران را در مقابله با تهدیدات امنیتی متعدد تقویت کند. این موضوع شامل خطرات داخلی نیز می‌شد و از گروه‌های مخل امنیت در جنوب غربی کشور و قاچاقچیان و افراط گرایانی که در نزدیکی مرز پاکستان در جنوب شرقی فعالیت می‌کنند، ناشی می‌شود. در سال ۲۰۲۲، دادگاهی در دانمارک سه عرب ایرانی را که در شورش مسلحانه علیه تهران دست داشتند، به جاسوسی و حمایت از عربستان سعودی محکوم کرد. ریاض همچنین یکی از بزرگترین حامیان مالی سازمان فرقه ای مخالف مجاهدین خلق است. بهبود روابط دوجانبه با کشورهای همسایه می‌تواند به قطع بودجه چنین گروه‌هایی کمک کند و امنیت مرزها در جنوب شرقی را تامین کند.
هدف نهایی دولت ایران در پیگیری سیاست همسایگی، بهبود وجهه ایران بود. بی اعتمادی به ایران باعث می‌شد کشورهای حاشیه خلیج فارس را به اسرائیل و ایالات متحده نزدیک‌تر کند. ایران هراسی فراگیر در اروپا، آمریکای شمالی و جهان عرب تنها اهداف منطقه‌ای ایران را پیچیده می‌کند. بنابراین دولت‌های روحانی و رئیسی به دنبال ایجاد فضایی برای گفتگو و اعتمادسازی با همسایگان به منظور پیشبرد برنامه‌های بلندمدت ایران بودند.