هرچند از نظر مطالعات تاریخی، قیام مردم قم در ۱۹ دی سال ۱۳۵۶ به عنوان سرآغاز تبدیل نهضت اسلامی به انقلاب اسلامی در نظر گرفته می‌شود، اما برخی از پژوهشگران معتقدند مشهد در آغاز انقلاب، پیشگام‌تر از دیگر شهرهای ایران بوده‌است. این دسته از پژوهشگران به راهپیمایی بانوان مشهدی در ۱۷ دی ۱۳۵۶ اشاره دارند؛ اعتراضی که علیه برپایی مراسم سالروز «کشف حجاب» در میدان مجسمه (شهدای امروزی) انجام گرفت. از سوی دیگر، بخش مهمی از رهبران جریان نهضت و پس از آن، انقلاب اسلامی اهل مشهد بودند؛ چه در میان علمای مدافع انقلاب و چه در میان دانشگاهیان، بازاریان و دیگر اصناف، می‌شد حضور پررنگ اهالی مشهدالرضا(ع) را دید. تعریف چنین نقشی برای مشهد در نهضت و انقلاب اسلامی سبب می‌شود حرم مطهر رضوی را یکی از نقاط ثقل این فرایند بدانیم. مجموعه اماکن متبرکه از دیرباز کانون تجمعات مردمی و تصمیم‌گیری‌های حساس در تاریخ شهر مشهد بوده‌است. نمونه‌ای از چنین نقش‌هایی را می‌توان در دوره پیشامشروطیت، مشروطیت و نهصت ملی شدن صنعت نفت مشاهده کرد. به همین دلیل، در بررسی تاریخ انقلاب اسلامی در شهر مشهد، توجه به این مکان به عنوان نقطه ثقل حرکت‌ها، ضروری و راهبردی است. نکته دیگری که باید درباره اهمیت این موقعیت مورد تأکید قرار دهیم، نقش اماکن متبرکه در انتشار افکار انقلابی است. نیروهای فعال در نهضت و بعدها انقلاب اسلامی، با استفاده از ظرفیت حضور صدها هزار زائر که از اقصی‌نقاط ایران و جهان به قصد زیارت مضجع شریف امام رضا(ع) به مشهد می‌آمدند، می‌توانستند پیام خود را به گوش همه برسانند. این ظرفیت، پیش‌تر نیز مورد استفاده قرار گرفته‌بود و نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری نهضت مشروطیت داشت که در این نوشتار، مجال پرداختن به آن نیست. بنابراین، زمانی که از نقش حرم مطهر در انقلاب اسلامی مردم ایران به رهبری امام خمینی(ره) صحبت می‌کنیم، این نقش، نقشی حاشیه‌ای و جزئی نیست و باید آن را نقشی محوری و مؤثر تلقی کنیم که محدوده جغرافیایی حرم مطهر رضوی واجد آن بود و نگارنده این سطور بارها بر آن تأکید کرده‌است.
حرم مطهر رضوی در نخستین روزهای نهضت
نخستین روایت‌های مربوط به نهضت و انقلاب اسلامی در محدوده حرم مطهر رضوی را باید در همان طلیعه نهضت جست‌وجو کنیم؛ زمانی که به دنبال سخنرانی توفانی امام خمینی(ره) در خرداد ۱۳۴۲، شهر مشهد نیز مانند دیگر شهرهای ایران شاهد التهاب و اعتراض عمومی شد. این اعتراضات حتی به درگیری‌های خونین نیز انجامید. در روز دهم خرداد، در کوچه مسجد گوهرشاد، جایی که امروزه بست شیخ بهایی قرار گرفته‌است، پاره کردن اعلامیه امام خمینی(ره) توسط پاسبان شباهنگ، خشم مردم را برانگیخت و به قیمت جان وی تمام شد. هر چند قتل شباهنگ، از سوی علمای همراه با نهضت مانند آیت‌الله العظمی میلانی تقبیح شد، اما به عنوان واکنشی خودجوش و مردمی به رویکردهای ضددینی رژیم پهلوی تلقی شد و در تاریخ انقلاب اسلامی باقی ماند. درگیری میان مردم و عوامل رژیم پهلوی در خرداد ۱۳۴۲ و در محدوده جغرافیای حرم مطهر، در روز ۱ خرداد به اوج خود رسید. همزمان با کشتار وحشیانه مردم در تهران و اطراف آن، درهای مسجد گوهرشاد به روی نمازگزاران بسته شد و زائران و مجاوران حق ورود به این مکان را نداشتند. این ممنوعیت به مدت پنج روز ادامه پیدا کرد و رژیم شاه عملاً فضای اماکن متبرکه را امنیتی کرده‌بود. چنین اقدامی، البته برای بانیان و آمران آن نتیجه عکس داد؛ بسته شدن درهای یکی از مهم‌ترین بخش‌های اماکن متبرکه و محل برگزاری نماز، یعنی مسجد جامع گوهرشاد، این حساسیت را در مردم ایجاد کرد که به دنبال منشأ و دلیل چنین اقدامی باشند. در واقع رژیم شاه با منع ورود زائران و مجاوران به مسجد گوهرشاد که از دیرباز کانون تجمعات اجتماعی و سیاسی مردم مشهد بود و در حافظه تاریخی خود، وقایعی مانند قیام ۲۱ تیر سال ۱۳۱۴ (قیام مسجد گوهرشاد) را داشت، سبب تبلیغ پیام نهضت اسلامی شد. این مسئله با توجه به صبغه دینی نهضت و بازداشت یکی از مراجع تقلید در قم و به دنبال آن، حمایت آیت‌الله العظمی میلانی از وی، موجب بروز حساسیت‌های بیشتر شد و فضا را برای پذیرش و تبلیغ آرمان‌های نهضت فراهم‌تر کرد. به همین دلیل، رغبت برای حضور در سخنرانی‌های انقلابی علمایی مانند حجت‌الاسلام سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد افزایش یافت و شاگردان امام خمینی(ره) مجال بهتر و بیشتری برای فعالیت پیدا کردند. هر چند در همان زمان و در حوزه‌های علمیه، جریان‌هایی وجود داشتند که چنین رویه‌ای را برنمی‌تابیدند و سعی می‌کردند با استفاده از تریبونی که در اختیار داشتند، مانع از تبلیغ طلاب جوان و طرفدار امام خمینی(ره) شوند، اما وقایع ماه‌های بعد، به‌ویژه واقعه «مسجد فیل» در شب ۲۰ مهرم ۱۳۴۲ و شهادت سه تن از کسانی که برای شنیدن سخنرانی حجت‌الاسلام هاشمی‌نژاد آمده‌بودند، نشان داد طی چند ماه، رشد اندیشه‌های مبارزاتی امام خمینی(ره) در برابر رویکرد ضددینی رژیم پهلوی، تصاعدی بوده‌است. نباید تردیدی داشت که تعطیلی مسجد گوهرشاد و برانگیختن خشم مؤمنان به دلیل هتک حرمت اماکن متبرکه، در کنار تلاش‌های شبانه‌روزی علما و اندیشمندان مدافع نهضت در موفقیت این تبلیغ و ترویج اندیشه، نقش ممتازی داشته‌است.