شفقنا- زهرا سادات روح‌ الامین، دکتری جامعه‌شناسی و محقق حوزه سواد تاریخی در یادداشتی آورده است: «در رمان «شیاطین» فئودور داستایوفسکی، شخصیتی به نام کیریلوف می‌گوید: «اگر گذشته را فراموش کنیم، آنگاه هیچ چیز برای ما باقی نخواهد ماند. ما تبدیل به موجوداتی بی‌ریشه و بی‌هویت خواهیم شد که هیچ ارتباطی با گذشته خود ندارند». سخن درستی است اما امر مهم تاریخ، تاریخی نگاه کردن و تاریخی زندگی کردن، در هیاهوی دنیای کنونی که دائم به دنبال تولید امرجدید است، گم‌شده‌ای است.

انیمیشن حافظه حلزون (Memory of Snail)اثر آنا بودانوا (Anna Budanova)، یک یادآوری برای حافظه انسانی است. با نگاهی سورئال و نمادین، با کاوش عمیق در مفاهیم حافظه و فراموشی در پیچاپیچ روابط خانوادگی، مخاطب را به سفری در دنیای ناستالژیِ خاطرات می‌برد. انیمیشنی با بهره‌گیری از تصاویر بدیع و استعاری، داستان زنی سالخورده را، شگفتانه روایت می‌کند، که در جنگ به یاد آوردن خاطرات کمرنگ‌شدۀ خود، پیوندی دوباره با گذشته‌ خویش برقرار کند.

انیمیشن هرچندی داستانی فردی است، اما می‌توان با ابعاد حافظه‌جمعی آن‌را بررسی کرد. چنان‌چه هالبواکس معتقد است که حافظه‌ی فردی، در بستر اجتماعی و جمعی شکل می‌گیرد؛ و خاطرات ما، به‌طور عمیقی با گروه‌هایی که به آن تعلق داریم، مانند خانواده، گره خورده است. این نظریه بر این تأکید دارد که حافظه‌ی جمعی، به‌ویژه در خانواده، نقش اساسی در شکل‌دهی به هویت فردی و تفسیر گذشته دارد.

حافظه جمعی خانوادگی؛ میراثی در حال زوال

انیمیشن حافظه حلزون با ظرافت، حافظه را به مثابه نوری کم‌سو و میراثی در حال زوال به تصویر می‌کشد. این حافظه نه تنها به فرد تعلق دارد، بلکه بخشی از تاریخ و هویت خانواده است. شخصیت زن سالخورده، نمادی از نسل گذشته است که گنجینه خاطرات خانوادگی را در خود نگاه داشته و فراموشی او، استعاره‌ای از فقدان این میراث گران‌بهاست. حلزون، با حرکت آرام و لاک شکننده‌اش، نمادی از گذر زمان و روند تدریجی و دردناک فراموشی است که بنیان حافظه جمعی خانواده را تهدید می‌کند.

گسست نسل‌ها؛ حصار فراموشی

حافظه حلزون، به زیبایی نشان می‌دهد که چگونه فراموشی می‌تواند منجر به گسست و شکاف بین نسل‌ها شود. زمانی که خاطرات خانوادگی رنگ می‌بازند، پلی که گذشته را به حال متصل می‌کند، از بین می‌رود. این گسست، نسل‌های جدید را از ریشه‌های خود جدا کرده و باعث می‌شود درک هویت و پیشینه خود برای ایشان دشوار شود. تلاش زن سالخورده برای احیای خاطرات، در واقع تلاشی است برای ترمیم این گسست و حفظ پیوند میان نسل‌ها است.

حلزون: نمادی از پویایی حافظه جمعی

موریس هالبواکس، نظریه‌پرداز حافظه جمعی، معتقد است که خاطرات جمعی همواره در حال بازسازی و تفسیر مجدد هستند. حلزون در این انیمیشن، نمادی از همین پویایی است. این موجود آرام و پیوسته در حال حمل خانه خود است؛ خانه‌ای که استعاره از خاطرات و تجربیات انباشته‌شده‌ی خانواده است. حلزون، خاطرات را مرور و آن‌ها را در بستر زمان و تجربه‌های جدید، دوباره تفسیر می‌کند. این روند، نشان می‌دهد که حافظه جمعی، برخلاف تصور، امری ایستا و ثابت نیست، بلکه همواره در حال تغییر و تطابق با شرایط و اقتضائات جدید است.

روایت غیرخطی: انعکاسی از پیچیدگی حافظه

ساختار روایی غیرخطی انیمیشن، به خوبی پیچیدگی و ماهیت غیرقابل پیش‌بینی حافظه را نمایان می‌سازد. خاطرات، همچون قطعات پازل پراکنده، گاه به صورت ناگهانی و بدون ترتیب زمانی مشخص، در ذهن ظاهر می‌شوند. این ساختار روایی، نشان می‌دهد که حافظه جمعی خانوادگی نیز می‌تواند به همین شکل، نامنسجم و پراکنده باشد و در عین حال، نیازمند تلاش و جست‌وجو برای بازسازی و سازماندهی است.

اشیاء و مکان‌ها: نگهبانان خاطرات

در حافظه حلزون، اشیاء و مکان‌ها نقش مهمی در زنده کردن خاطرات ایفا می‌کنند. این عناصر، گویی پلی هستند میان گذشته و حال و به عنوان ابزاری برای انتقال خاطرات از نسلی به نسل دیگر عمل می‌کنند. عکس‌های خانوادگی، اشیای یادگاری و خانه‌های قدیمی، می‌توانند تداعی‌کننده خاطرات فراموش‌شده و احیاگر پیوند عمیق فرد با گذشته‌اش باشند.

تلاش برای حفظ حافظه جمعی؛ هویتی در خطر

هالبواکس معتقد است که خاطرات جمعی، به ویژه در خانواده، نقش اساسی در شکل‌دهی هویت فردی ایفا می‌کنند. خاطراتی که حلزون با خود حمل می‌کند، نمادی از خاطرات خانوادگی هستند که شخصیت، تصمیمات و حتی سرنوشت او را تحت تأثیر قرار می‌دهند. این خاطرات، می‌توانند هم مایه آرامش و دلگرمی باشند و هم بار سنگینی بر دوش فرد. انیمیشن، این دوگانگی و پیچیدگی رابطه انسان با گذشته‌اش را به تصویر می‌کشد.

قفس آهنین خاطرات و آزادی

حافظه حلزون به این پرسش اساسی می‌پردازد که چگونه خاطرات خانوادگی می‌توانند هم به فرد قدرت و هویت بخشند و هم او را در گذشته محدود و محصور کنند. حلزون، با حمل خانه‌اش، هم احساس امنیت می‌کند و هم سنگینی بار گذشته را بر دوش می‌کشد. این دوگانگی، استعاره‌ای از تنشی است که بسیاری از افراد در مواجهه با خاطرات خانوادگی خود تجربه می‌کنند.

سفری در اعماق حافظه

این انیمیشن با الهام از نظریه حافظه جمعی هالبواکس، به زیبایی نقش خاطرات خانوادگی را در شکل‌دهی هویت فردی و تجربه زیسته انسان به تصویر می‌کشد. حلزون، نمادی از فردی است که خاطرات خانوادگی را با خود حمل می‌کند و ناگزیر از تأثیر آنهاست. این خاطرات، می‌توانند هم به فرد احساس تعلق و ریشه بخشند و هم او را در گذشته زندانی کنند. انیمیشن، ظرافت و پیچیدگی حافظه جمعی خانوادگی را به چالش می‌کشد و بیننده را به تأمل در باب تأثیر خاطرات بر زندگی فردی و اجتماعی دعوت می‌کند.

در نهایت، حافظه حلزون به ما یادآوری می‌کند که حافظه جمعی خانوادگی، نه فقط یک میراث، بلکه فرآیندی پویا و زنده است که همواره در حال بازسازی و تفسیر مجدد است. این بازسازی، به فرد کمک می‌کند تا پلی میان گذشته و حال خود بزند و ضمن درک ریشه‌هایش، مسیری برای آینده خود ترسیم کند.»