همشهری آنلاین - گروه سیاسی: دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، اخیرا بار دیگر هشدار داد که در صورت تلاش کشورهای عضو بریکس برای جایگزینی دلار آمریکا، تعرفه‌های ۱۰۰ درصدی علیه آنها اعمال خواهد شد. آمریکا به‌عنوان قدرت اقتصادی نخست دنیا تاکنون کمتر واکنش و نگرانی‌ای نسبت به همکاری‌ها، ائتلاف‌ها و فعالیت‌های سازمان‌های اقتصادی متعدد منطقه‌ای در سطح دنیا داشته است. علت هشدار بی‌سابقه ایالات متحده نسبت به فعالیت بریکس چیست و آیا واقعا فعالیت آن را تهدیدی علیه اقتصاد آمریکا می‌داند؟
در اجلاس‌های بریکس صحبت از این است که حجم اقتصاد گروه بریکس در تولید ناخالص داخلی از گروه جی۷ که سازوکاری با حضور کشورهای تراز اول اقتصاد دنیا به‌ویژه آمریکا، آلمان، فرانسه، انگلیس و ژاپن است، بزرگتر است.
اعضای بریکس شامل ۹ کشور برزیل، روسیه، هند، چین، آفریقای جنوبی، مصر، اتیوپی، ایران و امارات متحده عربی هستند. این گروه توجه عربستان سعودی را هم به خود جلب کرده ولی وزارت امور خارجه سعودی اعلام کرده هنوز تصمیم نهایی درباره پیوستن به گروه «بریکس» نگرفته است. تهدیدهای آمریکا علیه بریکس دلیل اصلی تردیدهای عربستان سعودی بوده‌اند. در عین حال برخی از کشورهای عضو همچون هند و امارات متحده عربی در این گروه روابط نزدیکی با آمریکا هم دارند.
گروه بریکس در اهداف خود به دنبال کاهش وابستگی به دلار و تقویت همکاری‌های اقتصادی با استفاده از ارزهای محلی یا یک ارز جایگزین بوده است. اما آیا واقعا توان چنین کاری دارد؟ واقعیت مبادلات تجاری میان هر کدام از این کشورها با آمریکا و میان خودشان چیست؟ چنین تصمیمی چقدر به واقعیت حضور اقتصادهای بزرگ در دنیا و ظرفیت رقابت با آنها نزدیک است؟
این گزارش به دنبال پاسخ‌های نه‌چندان قطعی ولی محتمل در میان علت‌های نگرانی ترامپ از فعالیت بریکس است.
دلار نه‌تنها ارز اصلی ذخیره در بانک‌های مرکزی جهان است، بلکه ۸۸ درصد از کل معاملات ارزی جهان را به خود اختصاص داده است. این موقعیت برتر آمریکا به این کشور این امکان را داده تا از تحریم‌های اقتصادی به‌عنوان ابزار فشار علیه کشورهایی مانند روسیه، ایران و چین استفاده کند.
آیا کشورهای عضو بریکس اقدام واقعی برای اهداف بریکس و مقابله با فشار دلاری آمریکا کرده‌اند؟ برخی اقدامات حداقلی در سال‌های اخیر با چنین هدفی از سوی برخی کشورهای عضو بریکس انجام شده‌اند. به‌عنوان مثال چین و روسیه براساس گزارش‌های بین‌المللی در بسیاری از معاملات خود از یوان و روبل استفاده می‌کنند. هند نیز به دنبال گسترش استفاده از روپیه در مبادلات تجاری است. علاوه بر این، در اجلاس اخیر بریکس، پیشنهاد ایجاد یک ارز مشترک برای کشورهای عضو مطرح شد تا جایگزین دلار در مبادلات میان اعضای این گروه باشد.
اما آیا ارز بریکس براساس واقعیت‌های علم اقتصاد قابلیت جایگزینی پیدا خواهد کرد؟ گروه بریکس به‌عنوان یک بلوک اقتصادی، ۴۰ درصد از جمعیت جهان و بیش از ۳۱ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی (بر اساس برابری قدرت خرید) را در اختیار دارد. حداقل می‌توان گفت این میزان از نفوذ اقتصادی، توانایی بریکس در تاثیرگذاری بر بازارهای مالی را افزایش داده است، البته نه مطلق.
موانع و راه‌حل‌ها در بریکس
بریکس با برخی موانع بالقوه در این سازمان نیز مواجه است. از جمله اینکه کشورهای بریکس دارای نظام‌های اقتصادی متفاوت و سیاست‌های پولی متغیر هستند. چین یک اقتصاد کنترل‌شده دارد، درحالی‌که هند و برزیل اقتصادهای بازتری دارند. نکته دوم اینکه بسیاری از کشورهای عضو بریکس هنوز بخش قابل‌توجهی از تجارت خود را با کشورهای غربی انجام می‌دهند و حذف دلار از این مبادلات می‌تواند تأثیرات منفی داشته باشد. نکته سوم و آخر در این بخش هم اینکه استفاده از ارزهای محلی به‌جای دلار ممکن است به دلیل بی‌ثباتی برخی از این ارزها، مشکلاتی در تجارت بین‌المللی ایجاد کند.
با وجود چنین موانعی در مسیر کنار گذاشتن دلار، بریکس برخی گام‌های محل توجه در این مسیر برداشته است. نخست ایجاد سیستم‌های پرداخت جایگزین بوده است. به این معنا که روسیه و چین سامانه‌های پرداختی مانند SPFS و CIPS را توسعه داده‌اند تا وابستگی به سوئیفت (که تحت کنترل غرب است) را کاهش دهند. دوم افزایش ذخایر طلا بوده است؛ چین و روسیه در سال‌های اخیر ذخایر طلای خود را به‌طور قابل‌توجهی افزایش داده‌اند که می‌تواند پشتوانه‌ای برای ارز جدید بریکس باشد. سوم و آخر موضوع توافق‌های دوجانبه و چندجانبه است؛ کشورهای بریکس توافقنامه‌های دو و چندجانبه‌ای را برای تجارت با ارزهای محلی امضا کرده‌اند که میزان استفاده از دلار را کاهش داده است.
گزارش‌های متعدد بین‌المللی در عین حال بر این واقعیت اذعان دارند که حذف کامل دلار از مبادلات جهانی زمانبر است و نیاز به هماهنگی بیشتر میان کشورهای بریکس دارد. ضمن اینکه اگرچه بریکس توانسته میزان استفاده از دلار را کاهش دهد، اما هنوز این ارز در معاملات جهانی جایگاه اصلی خود را حفظ کرده است.
شورای روابط خارجی آمریکا در گزارشی در نوامبر ۲۰۲۴ درباره قابلیت رقابت انرژی گروه بریکس نوشته بود:
از آنجایی که سازمان کشورهای صادرکننده نفت پلاس (اوپک پلاس) به مدیریت بازار بین‌المللی نفت ادامه می‌دهد، پروفایل انرژی بریکس می‌تواند در بلندمدت بر این بخش تاثیر بگذارد.
اضافه شدن امارات و ایران به طور قابل توجهی پروفایل انرژی بریکس را تقویت می کند و اگر عربستان سعودی رسما عضویت بریکس را بپذیرد، این بلوک ۴۲ درصد از عرضه جهانی نفت را تشکیل خواهد داد. حضور صادرکنندگان عمده نفت در کنار واردکنندگان کلیدی چین و هند - که هیچ‌کدام طرفدار تحریم‌های غرب علیه روسیه نیستند - پتانسیل بلوک را برای ایجاد مکانیسم‌های تجاری جایگزینی که سلطه دلار آمریکا و نفوذ مالی گروه هفت را دور می‌زند، برجسته می‌کند.