گروه اقتصادی-زهرا سلیمانی: در شرایطی که متوسط بارندگی در سال جاری به پایین ترین حد خود طی دهه های اخیر رسیده ، برخی مدیران و تحلیلگران از احتمال جیره بندی آب تهران و برخی دیگر از کلانشهرها در فصل تابستان 1404خبر می دهند. احتمالی که رئیس سازمان هواشناسی کشور نیز آنرا تایید کرده و با اشاره به اینکه بارش ها 50درصد از میانگین سالهای قبل پایین تر است می گوید:« با توجه به تداوم کم‌بارشی طی سالهای اخیر در کشور به‌جز بهار ۱۴۰۳، با چالش‌های کمبود آب در تابستان سال آینده مواجه خواهیم بود.» سحر تاج‌بخش با اشاره به وضعیت نامطلوب بارش‌ها در کشور اظهار کرد: «وضعیت بارش‌ها در کشور کمتر از حد نرمال است و بر اساس پیش‌بینی‌ها این شرایط تا پایان زمستان سال جاری ادامه خواهد داشت. در سالهای اخیر، الگوهای بارشی به دلیل تغییرات اقلیمی دچار اختلال شده‌اند و به همین دلیل بارش‌های متعارف در فصل پاییز و زمستان کمتر از حد انتظار بوده است. علاوه بر این، افزایش دمای زمین بر وضعیت آب‌وهوای کشور تأثیرگذار بوده و باعث تغییرات شدیدتر در الگوهای جوی شده است.» تاج‌بخش با بیان اینکه «کمبود بارش‌ها احتمالاً تأثیرات منفی گسترده‌ای بر منابع آبی و کشاورزی خواهد گذاشت»، تصریح کرد:« ما نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و اجرای سناریوهای مختلف مدیریتی برای مواجهه با این شرایط هستیم تا بتوانیم اثرات کمبود منابع آبی را در حوزه‌های مختلف مانند کشاورزی، محیط‌زیست و صنعت کاهش دهیم.»
سناریوهای احتمالی برای مقابله با کمبود آب
به نظر می رسد دولت در تابستان سال 1404 با سناریویی مشابه کمبود برق در زمستان امسال مواجه خواهد شد. به این صورت که دولت باید بین تامین آب بخش شرب و خانگی ، بخش کشاورزی و بخش صنعت دست به انتخاب بزند. با توجه به اینکه بخشی از صنایع مهم و آب بَر کشور مانند کارخانجات تولید فولاد، پتروشیبمی ها، ذوب آهن ، تولید مس و...در مناطق کم آب کشور قرار دارند، تحلیلگران تابستان پر ماجرایی را در خصوص آب برای مردم و مسئولان پیش بینی می کنند. اسماعیل کهرم کارشناس و تحلیلگر حوزه اب و محیط زیست در گفتگو با تجارت معتقد است دولت یا باید اقدام به جیره بندی آب در تابستان سال آینده کند یا اینکه میان بخش های خانگی، کشاورزی و صنعتی دست به انتخاب اولویت ها بزند و مبتنی بر اولویت هایش آب های موجود را تخصیص دهد.
هرچند مدیران دولتی آبفا نیز نگران تابستان سال آینده هستند، اما سعی می کنند، بر نگرانی های عمومی دامن نزنند. هاشم امینی مدیرعامل شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور یکی از همین مدیران است که در پاسخ به این پرسش که چقدر احجتمال جیره بندی آب در تابستان سال آینده جدی است؟ می گوید:« برای تامین آب شرب تهران پروژه‌هایی انجام می‌شود و منابعی که تزریق خواهد شد و به نقطه‌ای خواهیم رسید که تامین آب شرب مردم را انجام دهیم و نگرانی از این بابت وجود ندارد.»هاشمی در عین حال معضل کمبود آب به دلیل مصرف بالا و کاهش بارش ها را جدی دانسته و از مردم می خواهد با جلوگیری از هدررفت آب به مسئولان برای تامین آب شرب و کشاورزی و...مساعدت برسانند. تجارت برای بررسی ابعاد مختلف بحران و راهکارهای عبور از آن گفتگویی را با اسماعیل کهرم تحلیلگر حوزه آب و مشاور سازمان محیط زیست ترتیب داده تا درباره ابعاد و زوایای گوناگون بحران کمبود آب در ایران صحبت کند.
از ماست که بر ماست!
اسماعیل کهرم بوم‌شناس، فعال محیط زیست ایرانی و مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در گفتگو با تجارت درباره ریشه های بروز کم آبی در کشور می گوید:«شهر لس آنجلس آمریکا در کنار ساحل اقیانوس کبیر قرار دارد و دریایی از آب مقابل این شهر است، اما مدتی قبل که من در این شهر حضور داشتم مدیران به مردم خود تاکید می کردند، آب کمتر مصرف کنند! برای آمریکا با این میزان از فناوری کاری ندارد که آب شیرین کن نصب کرده و نیازهای آبی خود را بر طرف کنند. اما آنها به خوبی می دانند این کار از نظر مسائل محیط زیستی اشتباه است، بنابراین این کار را انجام نمی دهند. آب شرین کن، نمک را از آب می گیرد، آب را شیرین می کند اما نمک موجود در آب اقیانوس را به دریا باز می گرداند و آب دریا را شریرن تر می کند! موجودات اقیانوسی به اندازه ای نسبت به آب حساس هستند که کوچکترین تغییری آنها را با مشکل مواجه می کند. نمک آب برای موجودات دریایی، مانند قند در خون انسان است. لذا در آمریکا پلاکاردهای مختلفی زده اند که مردم لس آنجلس آب را کمتر مصرف کنند.»
کهرم ادامه می دهد:« متاسفانه در ایران اما توجهی به ضرورت اصلاح الگوی مصرف آب نمی شود. نه تنها اقدامات عملی برای حفاظت از آب صورت نمی گیرد بلکه برخی بخشنامه های عجیب هم صادر می شود. مثلا در دولت های نهم و دهم ، گفته شد حفر چاه در مناطق مختلف کشور نیاز به مجوز ندارد و مردم برای حفر چاه های زیرزمینی آزادند! هفته قبل در میناب هرمزگان کنفرانسی برگزار شد و گروهی از برجسته ترین آب شناسان ایران در آن حضور داشتند. همه این اساتید با بیش از 30سال تجربه و مطالعه در آب و محیط زیست و همگی دارای درجه دکترا و استادان دانشگاه، یکی یکی آمدند و گفتند کلیت ذخیره آب ایران 100میلیارد متر مکعب است! از وی دیگر بسیاری از این آب ها در عمق هایی قرار دارند که غیر قابل دسترس است. مثلا در 10الی 12هزار متر پاین تر از سطح زمین. یعنی ما یا نمی توانیم به این آب ها دسترسی پیدا کنیم یا هزینه استخراج این آب ها به اندازه ای سنگین است که اساسا به صرفه نخواهد بود. مثلا برای هر لیتر باید 10هزار تومن خرج شود که عدد نهایی نجومی می شود.»
این تحلیلگر حوزه محیط زیست و آب یادآور می شود:«مجموعه این داده ها گویای این واقعیت است که ایران با کمبود جدی آب مواجه است. علما می گویند تراز آب های سفره زیر زمینی ایران منفی است! سعدی می گوید، بر آن کدخدا زار باید گریست/ که دخلش بود نوزده، خرجش بیست...ما چند برابر مقدار آبی که وارد سفره های زیرزمینی مان می شود، آب برداشت می کنیم. یعنی از ذخایر حیاتی مان هم برای امور جاری استفاده می کنیم. تراز آب در ایران منفی است. نه الگوی مناسبی برای مصرف وجود دارد و نه برنامه ریزی ها با مد نظر قرار دادن این کمبود است. مثلا صنایع آب بَر ایران در مناطق کویری احداث می شوند. » کهرم در پاسخ به این پرسش تجارت که همزمان با کاهش مصرف بارندگی ها در ایران در برخی کشورهای همسایه ایران مانند عربستان و امارات و...بارش های قابل توجهی مشاهده می شود. چقدر تکنولوژی های روز در بروز این شرایط نقش دارد؟می گوید:« تکنولوژی تا حدودی می تواند در باریدن باران نقش داشته باشد. پودر نیترات نقره را با هواپیما بر روی ابرها می پاشند، بروردت ابرها بالا رفته و شروع به بارش می کند. در ایران تا به حال این روش ها به صورت گسترده انجام نشده است. تنها برخی موارد بوده که به صورت محدود و آزمایشی انجام شده است. تجربه های ثبت شده هم بسیار اندک بوده است. تکنولوژی می تواند ابرها را بارور کند، اما وقتی ابری در کار نباشد، فناوری هم کاری از دستش ساخته نیست. » او در ادامه درباره چرایی بارش های اخیر در عربستان و سایر کشورهای عربی می گوید:« این موارد مرتبط با تغییرات دمای زمین و تغییرات محیط زیست است. این تغییرات باعث شده در مناطقی که قبلا بارشی در آنها وجود نداشت مثل کشورهای حاشیه خلیج فارس، سیل بیاید و برخی نقاط دیگر که قبلا با بارش مواجه بودند، خشک شوند. این روند تغییرات به دلیل اشتباهات خود ما بوده است. ما زمین را گرم کردیم؛ سوخت های فسیلی مان را بیش از اندازه سوزانده ایم و این تغییرات مانند توفان های دریایی و...نتیجه اعمال اشتباه خود ما در استفاده از سوخت های فسیلی بوده است. وقتی از یک طرف بیش از حد از آب های زیرزمینی برداشت کنید و از سوی دیگر، سوخت های فسیلی بسوزانید وضعیت همینی می شود که ما با آن دست به گریبان هستیم. »
کهرم در بخش پایانی صحبتهایش درباره احتمال جیره بندی آب در کشور می گوید:« قطعا کشور باد کمبود آب مواجه خواهد شد. اگر در ماه های باقی مانده تا پایان سال و بهار سال آینده در روند بارش ها تغییری مشاهده نشود، کمبود آب ناگریز است. دولت ناچار است، بین مصرف آب شرب خانگی، یا مصرف مورد نیاز آب در بخش کشاورزی و صنعت؛ دست به انتخاب بزند. همانطور که در مورد برق خانگی و کشاورزی و صنعت ناچار به انتخاب اولویت ها شده بود در مورد آب هم چاره ای جز جیره بندی یا اولویت بندی وجود ندارد.»
گروه اقتصادی-زهرا سلیمانی: در شرایطی که متوسط بارندگی در سال جاری به پایین ترین حد خود طی دهه های اخیر رسیده ، برخی مدیران و تحلیلگران از احتمال جیره بندی آب تهران و برخی دیگر از کلانشهرها در فصل تابستان 1404خبر می دهند. احتمالی که رئیس سازمان هواشناسی کشور نیز آنرا تایید کرده و با اشاره به اینکه بارش ها 50درصد از میانگین سالهای قبل پایین تر است می گوید:« با توجه به تداوم کم‌بارشی طی سالهای اخیر در کشور به‌جز بهار ۱۴۰۳، با چالش‌های کمبود آب در تابستان سال آینده مواجه خواهیم بود.» سحر تاج‌بخش با اشاره به وضعیت نامطلوب بارش‌ها در کشور اظهار کرد: «وضعیت بارش‌ها در کشور کمتر از حد نرمال است و بر اساس پیش‌بینی‌ها این شرایط تا پایان زمستان سال جاری ادامه خواهد داشت. در سالهای اخیر، الگوهای بارشی به دلیل تغییرات اقلیمی دچار اختلال شده‌اند و به همین دلیل بارش‌های متعارف در فصل پاییز و زمستان کمتر از حد انتظار بوده است. علاوه بر این، افزایش دمای زمین بر وضعیت آب‌وهوای کشور تأثیرگذار بوده و باعث تغییرات شدیدتر در الگوهای جوی شده است.» تاج‌بخش با بیان اینکه «کمبود بارش‌ها احتمالاً تأثیرات منفی گسترده‌ای بر منابع آبی و کشاورزی خواهد گذاشت»، تصریح کرد:« ما نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و اجرای سناریوهای مختلف مدیریتی برای مواجهه با این شرایط هستیم تا بتوانیم اثرات کمبود منابع آبی را در حوزه‌های مختلف مانند کشاورزی، محیط‌زیست و صنعت کاهش دهیم.»
سناریوهای احتمالی برای مقابله با کمبود آب
به نظر می رسد دولت در تابستان سال 1404 با سناریویی مشابه کمبود برق در زمستان امسال مواجه خواهد شد. به این صورت که دولت باید بین تامین آب بخش شرب و خانگی ، بخش کشاورزی و بخش صنعت دست به انتخاب بزند. با توجه به اینکه بخشی از صنایع مهم و آب بَر کشور مانند کارخانجات تولید فولاد، پتروشیبمی ها، ذوب آهن ، تولید مس و...در مناطق کم آب کشور قرار دارند، تحلیلگران تابستان پر ماجرایی را در خصوص آب برای مردم و مسئولان پیش بینی می کنند. اسماعیل کهرم کارشناس و تحلیلگر حوزه اب و محیط زیست در گفتگو با تجارت معتقد است دولت یا باید اقدام به جیره بندی آب در تابستان سال آینده کند یا اینکه میان بخش های خانگی، کشاورزی و صنعتی دست به انتخاب اولویت ها بزند و مبتنی بر اولویت هایش آب های موجود را تخصیص دهد.
هرچند مدیران دولتی آبفا نیز نگران تابستان سال آینده هستند، اما سعی می کنند، بر نگرانی های عمومی دامن نزنند. هاشم امینی مدیرعامل شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور یکی از همین مدیران است که در پاسخ به این پرسش که چقدر احجتمال جیره بندی آب در تابستان سال آینده جدی است؟ می گوید:« برای تامین آب شرب تهران پروژه‌هایی انجام می‌شود و منابعی که تزریق خواهد شد و به نقطه‌ای خواهیم رسید که تامین آب شرب مردم را انجام دهیم و نگرانی از این بابت وجود ندارد.»هاشمی در عین حال معضل کمبود آب به دلیل مصرف بالا و کاهش بارش ها را جدی دانسته و از مردم می خواهد با جلوگیری از هدررفت آب به مسئولان برای تامین آب شرب و کشاورزی و...مساعدت برسانند. تجارت برای بررسی ابعاد مختلف بحران و راهکارهای عبور از آن گفتگویی را با اسماعیل کهرم تحلیلگر حوزه آب و مشاور سازمان محیط زیست ترتیب داده تا درباره ابعاد و زوایای گوناگون بحران کمبود آب در ایران صحبت کند.
از ماست که بر ماست!
اسماعیل کهرم بوم‌شناس، فعال محیط زیست ایرانی و مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در گفتگو با تجارت درباره ریشه های بروز کم آبی در کشور می گوید:«شهر لس آنجلس آمریکا در کنار ساحل اقیانوس کبیر قرار دارد و دریایی از آب مقابل این شهر است، اما مدتی قبل که من در این شهر حضور داشتم مدیران به مردم خود تاکید می کردند، آب کمتر مصرف کنند! برای آمریکا با این میزان از فناوری کاری ندارد که آب شیرین کن نصب کرده و نیازهای آبی خود را بر طرف کنند. اما آنها به خوبی می دانند این کار از نظر مسائل محیط زیستی اشتباه است، بنابراین این کار را انجام نمی دهند. آب شرین کن، نمک را از آب می گیرد، آب را شیرین می کند اما نمک موجود در آب اقیانوس را به دریا باز می گرداند و آب دریا را شریرن تر می کند! موجودات اقیانوسی به اندازه ای نسبت به آب حساس هستند که کوچکترین تغییری آنها را با مشکل مواجه می کند. نمک آب برای موجودات دریایی، مانند قند در خون انسان است. لذا در آمریکا پلاکاردهای مختلفی زده اند که مردم لس آنجلس آب را کمتر مصرف کنند.»
کهرم ادامه می دهد:« متاسفانه در ایران اما توجهی به ضرورت اصلاح الگوی مصرف آب نمی شود. نه تنها اقدامات عملی برای حفاظت از آب صورت نمی گیرد بلکه برخی بخشنامه های عجیب هم صادر می شود. مثلا در دولت های نهم و دهم ، گفته شد حفر چاه در مناطق مختلف کشور نیاز به مجوز ندارد و مردم برای حفر چاه های زیرزمینی آزادند! هفته قبل در میناب هرمزگان کنفرانسی برگزار شد و گروهی از برجسته ترین آب شناسان ایران در آن حضور داشتند. همه این اساتید با بیش از 30سال تجربه و مطالعه در آب و محیط زیست و همگی دارای درجه دکترا و استادان دانشگاه، یکی یکی آمدند و گفتند کلیت ذخیره آب ایران 100میلیارد متر مکعب است! از وی دیگر بسیاری از این آب ها در عمق هایی قرار دارند که غیر قابل دسترس است. مثلا در 10الی 12هزار متر پاین تر از سطح زمین. یعنی ما یا نمی توانیم به این آب ها دسترسی پیدا کنیم یا هزینه استخراج این آب ها به اندازه ای سنگین است که اساسا به صرفه نخواهد بود. مثلا برای هر لیتر باید 10هزار تومن خرج شود که عدد نهایی نجومی می شود.»
این تحلیلگر حوزه محیط زیست و آب یادآور می شود:«مجموعه این داده ها گویای این واقعیت است که ایران با کمبود جدی آب مواجه است. علما می گویند تراز آب های سفره زیر زمینی ایران منفی است! سعدی می گوید، بر آن کدخدا زار باید گریست/ که دخلش بود نوزده، خرجش بیست...ما چند برابر مقدار آبی که وارد سفره های زیرزمینی مان می شود، آب برداشت می کنیم. یعنی از ذخایر حیاتی مان هم برای امور جاری استفاده می کنیم. تراز آب در ایران منفی است. نه الگوی مناسبی برای مصرف وجود دارد و نه برنامه ریزی ها با مد نظر قرار دادن این کمبود است. مثلا صنایع آب بَر ایران در مناطق کویری احداث می شوند. » کهرم در پاسخ به این پرسش تجارت که همزمان با کاهش مصرف بارندگی ها در ایران در برخی کشورهای همسایه ایران مانند عربستان و امارات و...بارش های قابل توجهی مشاهده می شود. چقدر تکنولوژی های روز در بروز این شرایط نقش دارد؟می گوید:« تکنولوژی تا حدودی می تواند در باریدن باران نقش داشته باشد. پودر نیترات نقره را با هواپیما بر روی ابرها می پاشند، بروردت ابرها بالا رفته و شروع به بارش می کند. در ایران تا به حال این روش ها به صورت گسترده انجام نشده است. تنها برخی موارد بوده که به صورت محدود و آزمایشی انجام شده است. تجربه های ثبت شده هم بسیار اندک بوده است. تکنولوژی می تواند ابرها را بارور کند، اما وقتی ابری در کار نباشد، فناوری هم کاری از دستش ساخته نیست. » او در ادامه درباره چرایی بارش های اخیر در عربستان و سایر کشورهای عربی می گوید:« این موارد مرتبط با تغییرات دمای زمین و تغییرات محیط زیست است. این تغییرات باعث شده در مناطقی که قبلا بارشی در آنها وجود نداشت مثل کشورهای حاشیه خلیج فارس، سیل بیاید و برخی نقاط دیگر که قبلا با بارش مواجه بودند، خشک شوند. این روند تغییرات به دلیل اشتباهات خود ما بوده است. ما زمین را گرم کردیم؛ سوخت های فسیلی مان را بیش از اندازه سوزانده ایم و این تغییرات مانند توفان های دریایی و...نتیجه اعمال اشتباه خود ما در استفاده از سوخت های فسیلی بوده است. وقتی از یک طرف بیش از حد از آب های زیرزمینی برداشت کنید و از سوی دیگر، سوخت های فسیلی بسوزانید وضعیت همینی می شود که ما با آن دست به گریبان هستیم. »
کهرم در بخش پایانی صحبتهایش درباره احتمال جیره بندی آب در کشور می گوید:« قطعا کشور باد کمبود آب مواجه خواهد شد. اگر در ماه های باقی مانده تا پایان سال و بهار سال آینده در روند بارش ها تغییری مشاهده نشود، کمبود آب ناگریز است. دولت ناچار است، بین مصرف آب شرب خانگی، یا مصرف مورد نیاز آب در بخش کشاورزی و صنعت؛ دست به انتخاب بزند. همانطور که در مورد برق خانگی و کشاورزی و صنعت ناچار به انتخاب اولویت ها شده بود در مورد آب هم چاره ای جز جیره بندی یا اولویت بندی وجود ندارد.»