سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - طاهره مهری مالفجانی: مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران در آیین سی و هشتمین دوره معرفی و تجلیل از برگزیدگان ملی بخش کشاورزی در جمع نخبگان این بخش با تأکید بر اهمیت مدیریت منابع آبی و خاکی کشور گفت: «این شما هستید که می‌توانید مدیریت این منابع ارزشمند را به بهترین شکل انجام دهید. اگر تعادل لازم بین منابع و مصارف برقرار نشود، آینده این سرزمین در خطر است. بدون آب، زمین‌های ما از دست می‌رود و باید این خاک را ترک کنیم. اقدامات خلاقانه‌ای مانند کاری که در حوزه قنات و آبیاری توسط بانوان و جوانان این سرزمین انجام شده، نشان‌دهنده این است که می‌توان با برنامه‌ریزی و تلاش، از این منابع حیاتی به درستی بهره‌برداری کرد. اما این تنها شروع کار است و ما باید به طور جدی به این فکر کنیم که با این هوا، این زمین و این امکانات چگونه می‌توانیم برای همیشه این منابع را حفظ کنیم، نه اینکه تنها برای مدت کوتاهی از آنها استفاده کنیم و سپس مجبور به مهاجرت شویم». برای رسیدن به تعادلی که مسعود پزشکیان در جمع نخبگان کشاورزی کشور بیان کرد و برای حفظ این آب و خاک باید قدر بدانیم زحمات بزرگانی را که تا امروز از این عرصه با دانش، قلم و تجربه خویش پاسداری کردند؛ به این بهانه به شرح حال استاد جواد صفی‌نژاد، پدر کاریز ایران و مولف کتاب «کاریز در ایران و شیوه‌های سنتی بهره‌گیری از آن» پرداخته‌ایم.
کتاب «کاریز در ایران و شیوه‌های سنتی بهره‌گیری از آن» یکی از مهم‌ترین کتاب‌هایی است که در این زمینه به چاپ رسیده است. این کتاب در بیست و دو فصل به شرح کامل قنات می‌پردازد. در پیش درآمد کتاب می‌خوانیم: کشور ایران از گذشته‌های دور مهد قنات‌سازی و قنات‌داری محسوب می‌شده است. سیستمی که در مناطق خشک و نیمه‌خشک، آب زیرزمینی را با استفاده از نیروی ثقل در اختیار ساکنان آن قرار داده و حیات و زندگی را در این مناطق موجب شده است. نقاطی از کشور و حتی دنیا که از وجود چشمه‌های طبیعی و یا روان‌آب‌های دائمی محروم بوده‌اند، حیات خود را مدیون سیستم قنات هستند.
قنات اولین سکونتگاه را در این مناطق به وجود آورده و حتی ضامن تداوم زندگی در شهرها بوده است. بسیاری از شهرهای کشور نظیر کرمان، یزد، کاشان، اصفهان، مشهد، بیرجند، گناباد، طبس، فردوس و… و حتی تهران شکوفایی امروز خود را مدیون قنات هستند. چنانچه اگر آب مورد نیاز این شهرها از طریق قنات تامین نمی‌شد، بعضی از آنها در شرایط فعلی وجود نداشتند و صرفاً نام آنها در کتاب‌های تاریخی یافت می‌شد.
کاریز در ایران و شیوه‌های سنتی بهره‌گیری از آن
قنات نه تنها سیستمی است که آب این مناطق را به صورت مستمر و پایدار تامین کرده است، بلکه موجب برقراری نظام‌های خاص مدیریت و روابط اجتماعی و فرهنگی ویژه‌ای شده است که به مجموعه آنها تمدن کاریزی گفته می‌شود. ساکنان سرزمین تمدن کاریزی، تلاش و سخت‌کوشی، بردباری و صبوری، قناعت و صرفه‌جویی، همکاری و مشارکت، پرهیز از جنگ و خونریزی، مدارا و صلح‌طلبی را از قنات به ارث برده‌اند. در حقیقت احداث، نگهداری و بهره‌برداری از قنات مجموعه نظاماتی را در زمینه مدیریت آب ایجاد کرده است که این نظامات در طول تاریخ به تدریج صفات فوق را در جامعه بهره‌مند از آب قنات نهادینه کرده و تمدنی را به نام تمدن کاریزی موجب شده‌اند. کتاب «کاریز در ایران و شیوه‌های سنتی بهره‌گیری از آن» اثری نفیس است که ریشه این تمدن، یعنی قنات را به صورت کامل و همه جانبه مورد بررسی قرار داده و زیربنا و بستری مناسب را برای پژوهشگران قنات و سازه‌های مرتبط با آن فراهم آورده است.
درنگی بر شرح حال دانشمند فرزانه استاد جواد صفی‌نژاد
استاد جواد صفی‌نژاد در سال ۱۳۰۸ در شهر ری متولد و تحصیلات اولیه خود را در شهر مذکور به پایان رسانیده و در سال ۱۳۳۲ به دانشگاه تهران راه یافته و در سال ۱۳۳۶ به اخذ درجه لیسانس از رشته تاریخ و جغرافیا نائل آمده و در بخش پژوهشی جغرافیا به کار مشغول شد. او در سال ۱۳۴۰ به اخذ فوق لیسانس علوم اجتماعی از موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران نائل آمده و به مناسبت مطالعات و بررسی‌های میدانی فراوان، از سال ۱۳۴۶ به موسسه مذکور منتقل و از سال ۱۳۵۵ رسماً به استادیاری دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزیده شد و به تدریس اشتغال ورزید.
او برای شناختن شیوه‌های زندگی متفاوت ایرانیان از نواحی عشایری کهگیلویه و بویراحمد تا بیابان‌های کویری کاشان را زیر پا گذاشته است و حاصل این جست‌وجوها نگارش ده‌ها کتاب و مقاله علمی و پژوهشی در موضوعات جغرافیا و جامعه‌شناسی روستایی است که در علوم تاریخ، جغرافیا و مردم‌شناسی مرجع به شمار می‌آیند. این فرزند سپیدموی ری از جوانی در مسیر تحقیق و پژوهش قرار گرفته و نخستین پروژه تحقیقاتی او درباره عشایر ترکمن و شاهسون بوده که همراه با تیم پژوهشی زنده‌یاد دکتر «نادر افشارنادری»، از جامعه‌شناسان و صاحب‌نظران مردم‌شناسی، انجام داده و سال ۱۳۴۶ در مستندی به نام «بلوط» به نمایش درآمد.
«مونوگرافی روستای طالب‌آباد»، بنه (نظام‌های زراعی سنتی در ایران)، «مبانی جغرافیای انسانی»، «عشایر مرکزی ایران»، «نظام‌های آبیاری سنتی در ایران (دو جلد)»، «بازنویسی و تلخیص جهان‌نامه»، «اطلس خلیج‌فارس»، «خط سیاق» و… از جمله کتاب‌های منتشره توسط استاد جواد صفی‌نژاد است که به خاطر این پژوهش‌های ارزنده که بخش‌هایی از آن به زبان‌های انگلیسی، فرانسه، آلمانی و ژاپنی ترجمه شده به دریافت لوح تقدیر از فرهیختگان کشور نظیر مرحوم دکتر حسن حبیبی و یا از مراجع علمی و پژوهشی و یا از مقامات تراز اول کشور نایل آمده است.
بحث نظام‌های سنتی آب در آثار استاد صفی‌نژاد نظیر نظام‌های آبیاری سنتی در ایران، تحلیل و تفسیر طومار آبیاری قزوین و نظام‌های آبیاری سنتی در نایین متجلی شده است. در موضوع قنات نیز صاحب کتاب‌های متعدد نظیر واژه‌نامه قنات، سد زیرزمینی وزوان، قنات مون اردستان و همچنین مقالات ارزشمندی است و کتاب «کاریز در ایران و شیوه‌های سنتی بهره‌گیری از آن» نیز حاصل نیم‌قرن پژوهش و کار میدانی استاد در این زمینه است.
این کتاب حتی از این ویژگی برخوردار است که اگر قرار باشد در آینده دانشنامه‌ای در خصوص قنات‌ها تهیه شود، قطعاً بر دایره عناوین و مباحثی که استاد صفی‌نژاد برای معرفی قنات در این کتاب استفاده کرده است، متمرکز خواهد بود، زیرا این کتاب زوایای مختلف قنات از جغرافیای َآن تا تاریخ، از فناوری‌های حفر تا نظام‌های مترتب بر حفر و بهره‌برداری و مدیریت آن، از پیکره قنات تا سازه‌های مرتبط با آن، از غذای مقنیان تا محل زندگی آنان، از سنجش زمان تا اندازه‌گیری آبدهی قنات، از نفقه تا حقابه، از آبیاری در مناطق خشک و نیمه خشک تا کشاورزی در این نواحی و… مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
کتاب «کاریز در ایران و شیوه‌های سنتی بهره‌گیری از آن» همچنین تمرکز بر قنات‌های شاخص کشور است. امری که استاد مرتباً در سخنرانی‌ها یادآوری کرده است. استاد صفی‌نژاد در اولین همایش بین‌المللی قنات که در سال ۱۳۷۹ در شهر یزد برگزار شد، مقاله‌ای تحت عنوان «عجائب قنات» ارائه کرد و از ویژگی‌های خارق‌العاده تعدادی از قنات‌های مشهور کشور نام برد که در نهایت به ثبت «قنات ایرانی» در تاریخ ۲۵/۰۴/۱۳۹۵ توسط کنفرانس میراث جهانی یونسکو در ردیف میراث جهانی انجامید که این امر دستاورد بزرگی برای کشور عزیزمان محسوب می‌شود.
واقعیت آن است که توصیف قنات‌های جوپار کرمان، مون، اردستان، قصبه گناباد، ابراهیم‌آباد اراک، زارچ یزد که استاد در دهه‌های گذشته در سخنرانی‌های خویش مطرح می‌کردند، خمیرمایه مطالعات بعدی مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی را تشکیل داد. موضوعی که به ثبت بین‌المللی این قنات‌ها همراه با شش رشته دیگر منجر شد.
با این مرور کوتاه بر فعالیت‌های استاد جواد صفی‌نژاد کاملاً مشخص است که استاد سهم بزرگی در شناسایی و معرفی قنات‌های سرزمینمان داشته است. قنات‌هایی که بر تارک فناوری بومی و مهندسی سنتی ما می‌درخشند و گزافه نیست اگر بگوییم یکی از مهم‌ترین عناصر تمدن باشکوه ایرانی هستند که استاد در کتاب «کاریز در ایران و شیوه‌های سنتی بهره‌گیری از آن» با مهارت هر چه تمامتر توصیف کرده است.
کتاب «کاریز در ایران و شیوه‌های سنتی بهره‌گیری از آن» جدای از محتوای ارزشمند آن، پیامی را به دانشجویان، پژوهشگران و فرهیختگان منتقل می‌کند و آن ضرورت توجه به انجام مطالعات میدانی و مستندسازی است. با مروری مختصر بر فصول مختلف این کتاب می‌توان دریافت که بخش عمده‌ای از آن بر بررسی‌های میدانی و مستندسازی که مستقیماً توسط استاد و یا توسط دانشجویان او انجام شده، شکل گرفته است.
چنانچه در همین فرصت کوتاه چند دهه، این ثبت و ضبط صورت نگرفته بود، جبران آن در شرایط فعلی که شهرها و آبادی‌ها دستخوش تحولات پرسرعت ناشی از توسعه و مدرنیته هستند، ممکن نبود. به عبارت دیگر این کتاب نشان می‌دهد که چگونه هنگامی که یک محقق پا را از محدوده مطالعات کتابخانه‌ای فراتر گذاشته به عرصه مطالعات میدانی وارد شده، خبرگان و افراد مطلع محلی را به کار گرفته و دانش شفاهی و تجربیات آنان را به صورت مکتوب ارائه می‌کند، می‌تواند اثری ماندگار خلق کند.
∎