صاحب‌خبر - کبری محمدی، روزنامه‌نگار: فرسایش خاک به‌ عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی و اقتصادی در ایران، تأثیرات عمیقی بر امنیت غذایی، حیات انسان و محیط طبیعی دارد. وضعیت بسیار شکننده زیست بوم، در کنار شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک در بخش وسیعی از کشور، به همراه وضعیت توپوگرافی و مدیریت نامناسب سرزمین، موجب وقوع انواع فرسایش خاک در گستره وسیعی از کشور شده است. افزایش فعالیت‌های انسانی، تغییرات اقلیمی و سیاست‌گذاری‌های نادرست، این معضل را به یک بحران خاموش تبدیل کرده‌ است که مستقیما آینده تأمین غذا در کشور را تهدید می‌کند. واقع شدن در این شرایط منجر به فقر پوشش گیاهی و وقوع باران‌های سیل‌آسا شده و گستردگی سازند‌های حساس به فرسایش، شیب اراضی، حساسیت خاک‌ها به فرسایش، نرخ خاک‌زایی پایین، دخل و تصرف‌های نسنجیده و فشار بیش از ظرفیت پایداری به واسطه اقداماتی تحت عنوان توسعه، مزید برعلت شده و در نهایت سبب شده بیشتر حوزه‌های آبخیز کشور با معضل فرسایش سازندهای زمین‌شناسی، فرسایش تشدیدشونده خاک و تولید رسوب بالا و در نهایت تخریب و پسرفت اراضی مواجه باشد. سازند‌های حساس به فرسایش، علاوه بر تولید رسوب زیاد، سبب گل‌آلودگی و آلودگی‌های شیمیایی منابع آب شده و سلامت آبخیز و بهره‌برداران را تحت تاثیر قرار می‌دهد، لذا از منظر مسائل زیست‌محیطی نیز از اهمیت فراوانی برخوردارند. امروز برخی از بیماری‌های شایع به آلودگی‌هایی با منشأ زمین‌شناختی و فرسایش نسبت داده می‌شوند و به همین خاطر است که در دهه اخیر واژه زمین‌شناسی پزشکی مورد توجه متخصصان و دست‌اندرکاران داخلی و خارجی قرار گرفته و لازم است علاوه بر جنبه‌های رسوب‌زایی سازندها، به تبعات آن نیز توجه ویژه شود. هر ساله میلیاردها تن خاک‌ حاصلخیز کشور از بین می‌رود. این پدیده که ناشی از عوامل طبیعی و انسانی است، تأثیرات مخربی بر کشاورزی، منابع آبی و اکوسیستم‌های طبیعی کشور دارد. بر اساس گزارش سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری ایران، سالانه 2.3 میلیارد تن در کشور فرسایش می‌یابد که این رقم بسیار بالاتر از میانگین جهانی است. با توجه به اهمیت خاک به عنوان منبعی غیرقابل تجدید، مقابله با فرسایش خاک باید به اولویت ملی تبدیل شود. * فرسایش خاک و سلامت عمومی؛ ارتباطی که نمی‌توان نادیده گرفت عضو هیات علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با اشاره به اینکه فرسایش خاک از مشکلات عمده در مدیریت منابع طبیعی، عرصه‌های کشاورزی، بهداشتی و آلودگی هوا است که سبب کاهش باروری خاک و کاهش بهره‌وری اراضی، آلوده شدن آبراهه‌ها و پر شدن مخازن و مجاری می‌شود گفت: فرسایش خاک سبب کاهش تولید ناخالص داخلی شده و امنیت غذایی را تهدید می‌کند و نگرانی‌های اجتماعی -اقتصادی را نیز افزایش می‌دهد. خاک وظیفه انجام کارکردهای زیادی در محیط‌زیست دارد که برای زندگی انسان ضروری است (بیش از 80 درصد تولیدات خام به طور مستقیم یا با واسطه از خاک به دست می‌آید). این کارکردها علاوه بر تولید مواد غذایی، زیست توده و مواد خام و خدماتی مانند ایفای نقش زیستگاهی و پایگاه ژنی، ذخیره آب، پالایشگری محیط، جاذب کربن، عملکردهای اجتماعی و فرهنگی را هم انجام می‌دهد (به لحاظ تاریخی و اجتماعی، خاک حاصلخیز محور اصلی شکل‌گیری تمدن‌ها بوده است) که هر کدام ارزش اقتصادی قابل توجهی داشته و در برخی خدمات غیرقابل جایگزین است. خاک بانک تغذیه و اصلی‌ترین بستر رویش گیاه، پالاینده بسیار قوی، تولید‌کننده 3 گاز گلخانه‌ای CO2,N2O,CH4 در زمین، یک شاهد مورفولوژیک (شناسنامه زمین) و یک سیستم باز (از طریق تبادل انرژی و ماده با محیط) است و فرسایش خاک همه این موارد را مختل می‌کند. * تأثیر فرسایش خاک بر کشاورزی و معیشت مردم بر اساس آمار منتشر شده توسط سازمان منابع طبیعی ایران، سالانه میلیون‌ها تن خاک حاصلخیز در کشور از دست می‌رود. این موضوع بویژه در مناطق کلیدی کشاورزی مانند خوزستان، زاگرس و شمال غرب ایران، به کاهش تولید محصولات استراتژیک مانند گندم، برنج و جو انجامیده است. کارشناسان معتقدند تداوم این روند، وابستگی به واردات مواد غذایی را تشدید خواهد کرد. دکتر فرود شریفی با اشاره به اینکه فعالیت‌های انسانی مانند ساختن جاده‌ها، بزرگراه‌ها، سدها، استخراج معادن و توسعه شهرسازی به فرآیند فرسایش خاک، انتقال و رسوب سرعت می‌دهد عنوان کرد: اراضی قابل کشاورزی در جهان تنها 15 میلیارد هکتار است که چیزی کمتر از 22 درصد مساحت خشکی‌ها را شامل می‌شود، با این حال 97 درصد غذای جمعیت زمین را تأمین می‌کند. عضو هیات علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی افزود: در مقیاس جهانی اثرات درون منطقه‌ای فرسایش خاک باعث کاهش حاصلخیزی در 33 درصد از اراضی کشاورزی شده است. فرسایش به صورت مستقیم با کاهش عمق خاک و عمق ریشه‌دوانی گیاه، هدررفت مواد معدنی و آلی خاک، کاهش ظرفیت نگهداری آب در خاک، کاهش جوانه‌زنی بذرها و در نهایت کاهش سطح اراضی کشاورزی در ارتباط است. * فعالیت انسان عامل 82 درصد تخریب خاک شریفی با اشاره به آمار تکان‌دهنده فرسایش خاک در ایران و جهان گفت: نرخ فرسایش طبیعی خاک حدود یک تن یا کمتر از یک تن در هکتار در سال است که برای خاکسازی مفید است. بر مبنای «ارزیابی جهانی تخریب خاک»، فرسایش خاک، 1643 میلیون هکتار از اراضی دنیا را تحت تأثیر قرار داده است و عامل 82 درصد تخریب خاک ناشی از فعالیت‌های انسان است. در برخی پژوهش‌ها متوسط سالانه پتانسیل فرسایش خاک در جهان را 35 میلیارد تن در سال (با مقدار میانگین 2.8 تن در هکتار در سال) برآورد کرده‌اند. بر اساس مطالعات انجام‌شده، ایران، آمریکای جنوبی، آفریقا و آسیا با مقادیر متوسط 16.5، 3.53، 3.51 و 3.47 تن در هکتار در سال، بالاترین نرخ فرسایش خاک را دارند. بر اساس این ارقام، میزان فرسایش خاک در ایران بالغ بر چند برابر متوسط جهانی است. در شرایط فعلی کشور، برای تشکیل یک سانتیمتر خاک 300 تا 1000 سال زمان لازم است. در جدیدترین برآورد فرسایش خاک در سطح کشور، میانگین سالانه فرسایش خاک برای ایران 16.5 تن در هکتار (معادل 2.7 میلیارد تن تلفات کل سالانه) برآورد شده است. بیشترین مقدار فرسایش خاک در استان‌های غربی و شمال غرب (لرستان، ایلام و...) گزارش شده است. وی با اشاره به میزان فرسایش آبی در کشور گفت: فرسایش آبی مهم‌ترین نوع فرسایش خاک است که مقدار آن در کشور حدود 2.3 میلیارد تن در سال است. در برخی بارندگی‌ها طی چند ساعت میزان فرسایش ممکن است بیش از 60 برابر متوسط سالانه (به حدود 1000 تن بر هکتار) هم برسد به ‌نحوی ‌که اگر میزان فرسایش خاک به یک‌ سوم مقدار کنونی کاهش یابد، کماکان ایران در رتبه اول فرسایش خاک در جهان خواهد بود. فرسایش خاک تأثیرات بسیار شدیدی بر امنیت غذایی، تولید ریزگردها، از بین رفتن پوشش گیاهی و ظرفیت زیست‌پذیری کشور دارد. فرسایش حدود 2.7 میلیارد تن خاک در ایران باعث شده کشور ما به تنهایی 7.7 درصد از فرسایش خاک جهان را به خود اختصاص دهد، درصورتی که یک درصد از وسعت جهان را داراست. وی همچنین درباره فرسایش بادی گفت: بیش از 30 میلیون هکتار از مساحت کشور پتانسیل فرسایش بادی را دارد. برآورد پتانسیل فرسایش بادی و گردوغبار در استان‌های مختلف نشان می‌دهد مقدار کل تلفات خاک ناشی از فرسایش بادی معادل 304 میلیون تن در سال از مساحتی در حدود 20 میلیون هکتار (حدود 18 میلیون هکتار اراضی زراعی و 2 میلیون هکتار اراضی غیرزراعی) است. * خلأ سیاست کلان مناسب و کارا در حوزه حفاظت از خاک در ایران انتخاب یـک سیاسـت کـلان مناسب، ساختار کارا و پایش مناسب بـرای جلوگیری از فرسایش خاک ضروری است، که متاسفانه خلأ آن در کشور احساس می‌شود. به نظر می‌رسد راه برون‌رفت از وضعیت فعلی ناپایداری و تخریب سرزمین، پایبندی به ساختار حکیمانه‌ای است که در این الگو، 3 بخش آموزش، تحقیقات و ساختار اجرایی مناسب که بر هم اثر متقابل دارند می‌توانند زمینه‌های لازم برای تدوین و اجرای قوانین و اسناد، راهکارها و راهبردهای اجرایی مدیریت و حفاظت خاک را فراهم کنند. دکتر شریفی درباره مهم‌ترین راهکارها و برنامه‌های متناسب با کاهش فرسایش خاک و مدیریت منابع گفت: جلب توجه نظام آموزشی، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی کشور و رسانه‌ها درباره اهمیت و نقش کنترل فرسایش خاک، آگاهی‌بخشی عمومی به کاربران اراضی و شهروندان درباره حفاظت از خاک و پوشش گیاهی، سیاست‌گذاری جامع در فرآیند برقراری مدیریت محلی، مشارکتی، تقویت قوانین و تهیه آیین‌نامه‌های اجرایی لازم، فراهم کردن امکان تلفیق قوانین مرتبط با خاک، با هدف مدیریت جامع و به هم پیوسته حوزه آبخیز، ایجاد و به‌روز‌رسانی پایگاه جامع داده‌های خاک و سامانه پایش فرسایش خاک‌های کشور، الزامی شدن توجه به مطالعات فرسایش خاک در اجرای همه پروژه‌های عمرانی و برنامه‌ریزی‌های توسعه و مسؤولیت‌پذیری بهره‌برداران عرصه سرزمینی در کنترل فرسایش خاک در محدوده عملیات از مهم‌ترین راهکارها و برنامه‌های حفاظت از خاک و جلوگیری از فرسایش آن در ایران است. * لزوم توجه به خاک به عنوان یکی از عناصر اصلی حیات در برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری کلان توسعه شهرنشینی و تغییر کاربری زمین در دهه‌های اخیر به یکی از عوامل اصلی تسریع فرسایش خاک در ایران تبدیل شده است. با افزایش جمعیت و گسترش مناطق شهری، زمین‌های کشاورزی، مراتع و جنگل‌ها جای خود را به ساختمان‌ها، جاده‌ها و پروژه‌های عمرانی داده‌اند. این تغییرات نه‌تنها تعادل اکوسیستم را بر هم زده‌اند، بلکه بحران فرسایش خاک را به‌ عنوان یک تهدید جدی برای منابع طبیعی کشور تشدید کرده‌اند. توسعه شهرنشینی و تغییر کاربری زمین و گسترش بی‌رویه زمین‌های کشاورزی و بهره‌برداری بیش از حد توان خاک در ایران نیازمند مدیریت و نظارت دقیق‌تری است. در غیر این صورت، پیامدهای آن نه‌تنها بر محیط‌زیست بلکه بر معیشت و آینده کشور تأثیر عمیقی خواهد گذاشت. تمرکز بر توسعه پایدار و حفظ منابع طبیعی تنها راه برای جلوگیری از تشدید بحران فرسایش خاک است. شریفی درباره قوانین در حوزه مدیریت خاک گفت: براساس قوانین موجود، هر کس (اعم از دستگاه‌هایی اجرایی و بخش خصوصی) موجب تخریب خاک شود مرتکب جرم شده و موظف است نسبت به برگرداندن آن به حالت قبل اقدام کند. به عنوان مثال برخی مواد قانون افزایش بهره‌وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی و قانون حفاظت از خاک به وضوح وظایفی را مشخص کرده است. وی ادامه داد: ماده11 قانون افزایش بهره‌وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی مصوب جلسه علنی مجلس 23/4/89 دولت را مکلف کرده با اتخاذ تمهیدات لازم برای شناسایی و کنترل کانون‌های بحرانی فرسایش آبی، بادی و مقابله با پدیده بیابان‌زایی و جلوگیری از هجوم شن‌های روان و گرد و غبار با منشأ داخلی و خارجی به گونه‌ای عمل کند که تا پایان برنامه 5 ساله پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، میزان متوسط کاهش سالانه فرسایش خاک کشور یک تن در هکتار و در اراضی به حداقل 3 تن در هکتار برسد. عضو هیات علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی تصریح کرد: دستکاری چرخه طبیعی و افزایش بهره‌برداری‌ها در حوضه آبخیز منجر به بارگذاری نقطه‌ای، توزیع مجدد مکانی و بارگذاری اجتماعی جدید شده و باعث افزایش استفاده از منابع، تغییر کاربری، افزایش تقاضا و منافع و هزینه‌های مرتبط با خاک، آب و تولید می‌شود. شیوه‌های تمرکزگرای دولتی، متاثر از بکارگیری درآمدهای نفتی و معادن در جهت دخل و تصرف بیشتر در آبخیز، در کنار نقش کم‌رنگ بخش خصوصی، بهره‌بردار و جامعه مدنی منجر به تصمیمات سلیقه‌ای و اولویت‌یافتن زیرساخت‌های بزرگ، تبعیت از منافع سیاسی و مالی صاحبان قدرت، عدم توجه به فرآیندهای محلی و پیوندهای هیدرولوژیکی، زوال منابع آبخیز و تخریب گسترده محیط‌زیست می‌شود. اینگونه مشکلات صرفا با تصویب قانون مرتفع نخواهد شد. الگوی حکمرانی مطلوب و مدل مفهومی الگوی حاکمیتی خوب علاوه بر قانون مناسب، نیاز به ابزار و رویکرد مبتنی بر کاهش دخالت دولت، افزایش نقش بهره‌بردار و امکان دخالت در تصمیم‌گیری توسط جامعه و در شکل ایده‌آل امکان وضع قوانین و ضوابط توسط سطوح میانی مدیریت حوضه‌ای دارد که مانع کار است. به بیان بهتر در این زمینه باید بتوان سطوح مختلف کنترل، حکمرانی، تصمیم‌گیری و مدیریت را شکل داد. فرسایش خاک یکی از چالش‌های جدی ایران است که اگر به سرعت مدیریت نشود، تبعات جبران‌ناپذیری برای محیط زیست، کشاورزی و اقتصاد کشورمان خواهد داشت. بهره‌گیری از تجارب جهانی، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حفاظت از خاک و افزایش آگاهی عمومی می‌تواند نقش مهمی در کاهش این بحران ایفا کند. همکاری میان دولت، نهادهای علمی و مردم کلید موفقیت در این مسیر است.∎​