در مقاله حاضر، برخی جنبه‌های پنهان و زوایای دیده نشده صادرات محصولات کشاورزی مورد اشاره قرار گرفته است؛ شناسایی این زوایا که در رابطه با سایر کالاها مطرح نیست، برای تدوین سیاست‌های نوین و علمی صادرات محصولات کشاورزی مفید و احتمالا ضروری است.
اهمیت صادرات
سیاستگذاری علمی و جامع‌نگری در برنامه‌های صادرات و واردات، نقش مهم و حیاتی در توسعه اقتصادی پایدار یک کشور دارد؛ صادرات و ورود به بازارهای جهانی می‌تواند باعث توسعه و گسترش شرکت‌های تولیدی داخلی به‌ویژه دانش‌بنیان و ایجاد برندهای جهانی، اشتغالزایی به‌ویژه برای نخبگان علمی و به‌کارگیری نیروی انسانی در چرخه تولید، توزیع و حمل و نقل شود، همچنین شرکت‌ها با ورود به بازار جهانی ملزم به رعایت استانداردهای کیفی و تطبیق محصولات خود با استانداردهای جهانی و رقابت با محصولات مشابه می‌شوند که از این طریق، بهره‌وری تولید و کیفیت محصولات در بازارهای داخلی و خارجی بهبود می‌یابد. درآمد ارزی حاصل از صادرات همچنین می‌تواند به چرخه تأمین ملزومات داخلی کشور کمک کند یا به توسعه شرکت‌های تولیدی یا به خرید کالاهای ضروری و مواد اولیه غیرقابل تولید در کشور اختصاص یابد که از هر ۲ طریق به صنایع بومی کشور رونق می‌دهد.
جایگاه صادرات محصولات کشاورزی
در بین ظرفیت‌های صادراتی کشور به‌ویژه در سال‌های اخیر، توجه خاصی به محصولات کشاورزی شده است؛ در شرایطی که نوسان بازارهای بین‌المللی و برخی مشکلات در مسیر تولید کالا در داخل، اثر منفی بر منابع درآمدی کشور دارد به‌نظر می‌رسد صادرات محصولاتی مانند پسته، فلفل دلمه‌ای، گوجه‌فرنگی و خیار گلخانه‌ای نقش مهمی در تأمین پایدار ارز مورد نیاز کشور ایفا کند.
با توجه به موقعیت راهبردی کشور و همچنین عدم توانایی برخی کشورهای همسایه (که روابط تجاری قابل قبولی با ایران دارند) در تامین بخش مهمی از نیازهای غذایی خود، صادرات محصولات کشاورزی به این کشورها جایگاه ممتازی دارد به‌طوریکه طبق برخی گزارش‌ها، محصولات کشاورزی در پنج سال منتهی به سال ۱۴۰۰ معادل ۱۴ درصد از ارزآوری غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده است؛ به‌طور مثال، طبق گزارش پایگاه اطلاع رسانی دولت، صادرات غیر نفتی ایران به روسیه در نیمه نخست امسال به لحاظ وزنی ۲۰ درصد و از نظر ارزش اقتصادی ۱۲ درصد افزایش یافته است و در این میان، خشکبار و فلفل دلمه‌ای از پررونق‌ترین محصولات کشاورزی صادراتی به روسیه هستند.
توسعه و رونق پایدار صادرات محصولات کشاورزی نیازمند توجه به برخی شاخص‌های ویژه و جنبه‌های زراعی - اقتصادی است که به‌نظر می‌رسد تا حد زیادی مغفول مانده و کمتر مورد توجه سیاستگذاران صادرات محصولات کشاورزی قرار گرفته است؛ در واقع، با توجه به اهمیت صادرات محصولات کشاورزی، در نظرگرفتن این جنبه‌های پنهان و زوایای دیده نشده برای تدوین سیاست‌های نوین و علمی صادرات محصولات کشاورزی مفید و احتمالا ضروری است. بدیهی است با لحاظ کردن آنها در تجارت بین‌المللی محصولات کشاورزی و اتخاذ راهبردها و تدابیر ویژه می‌توان علاوه بر جلوگیری از ایجاد زیان‌های جبران‌ناپذیر اقتصادی و زیست محیطی و تهدید امنیت غذایی در طولانی مدت، زمینه‌های تامین هدفمند و جهت‌دار کالاهای اساسی کشور در اوج تحریم‌ها را فراهم کرد.
ذکر این نکته ضروری است که نویسندگان مقاله حاضر، تنها به برجسته‌سازی برخی ابعاد صادرات محصولات کشاورزی پرداخته‌اند و بدون شک، تدوین سیاست‌ها و الگوهای صادرات در حوزه متخصصان دیگری است که با بهره‌گیری از شرایط بازار داخل و بین‌الملل به بهترین وجه در این زمینه، عمل کرده و در آینده نیز عمل خواهند کرد.
آب مجازی
یکی از جنبه‌های مهم موثر در برنامه‌ریزی صادرات محصولات کشاورزی که در سال‌های اخیر مورد توجه کارشناسان حوزه کشاورزی و اقتصاد قرار گرفته، بحث آب مجازی است؛ آب مجازی به تعبیر ساده، مقدار آب مصرف شده به ازای تولید هر کیلوگرم محصول است، به‌عنوان مثال برای تولید هر کیلوگرم خیار حدود ۳۵۰ لیتر، هویج ۱۳۰ لیتر، گوجه‌فرنگی ۱۱۰ لیتر، پیاز ۲۸۰ لیتر و سیب زمینی حدود ۲۱۰ لیتر آب نیاز است؛ در بین محصولات مذکور، بالاترین مقدار آب مجازی مربوط به خیار و کمترین آن مربوط به گوجه‌فرنگی است؛ با صادرات هر تُن خیار، ۳۵۰ هزار لیتر آب از کشور خارج می‌شود؛ طبق گزارش اتاق بازرگانی ایران در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸، صادرات پسته بالاترین آب مجازی در بین محصولات عمده صادراتی را به خود اختصاص داده بطوریکه بطور متوسط سالانه یکهزار و ۳۸۲ میلیون مترمکعب آب مجازی از کشور خارج کرده است.
با توجه به کاهش میانگین بارش‌های سالانه در ایران، کشت و صادرات برخی محصولات کشاورزی اصطلاحا آب‌بر (محصولاتی که برای تولید هر کیلوگرم از آنها، حجم بیشتری آب مصرف می‌شود) می‌تواند نگران‌کننده باشد؛ خوشبختانه این موضوع تا حدی مورد توجه سیاستگذاران تجارت قرار گرفته است و در این موضوع بسیاری از محققان، مطالعات موثری انجام داده و جنبه‌های اقتصادی و اکولوژیکی آن را ارزیابی کرده‌اند. اگرچه به نظر می‌رسد هنوز ارائه آمار دقیق از شاخص «باروری آب محصول» (Crop Water Productivity) برای برخی محصولات در دسترس نیست و این امر باید از اولویت‌های بخش کشاورزی باشد تا از آن در الگوی کشت و تجارت محصولات کشاورزی بهره برد.
کود و سایر نهاده‌های کشاورزی
یکی از جنبه‌های مهم که مورد توجه قرار نگرفته این است که صادرات محصولات کشاورزی به خروج (صادرات) ناخواستۀ عناصر غذایی مورد نیاز گیاه و در نتیجه از دست رفتن تعادل عناصر غذایی در سطح ملی می‌انجامد. گاهی مقدار عناصر غذایی صادر شده به کشورهای دیگر چشمگیر است؛ به ازای هر تن غلات حدود ۱۵ کیلوگرم نیتروژن و ۵ تا ۶ کیلوگرم فسفر (به شکل P۲O۵ ) و پتاسیم (به شکل K۲O) صادر می‌شود. با لحاظ کردن حدود ۲۰ هزار تن صادرات یک محصول گلخانه‌ای مثلا گوجه فرنگی در سال ۱۴۰۲ و برداشت مقدار بالای عناصر غذایی توسط این محصولات در مقایسه با غلات، صادرات خالص نیتروژن از کشور از طریق این محصول حدود ۵۰ تن و برای فسفات و پتاسیم به ترتیب چهار و ۲۰ تن تخمین زده می‌شود.
در واقع، همۀ عناصر غذایی موجود در محصول از طریق صادرات خارج می‌شوند؛ چنین صادراتی سبب تخلیه قابل ملاحظه ذخایر عناصر غذایی خاک می‌شود، اگر عناصر غذایی خارج شده از کشور از طریق صادرات محصولات کشاورزی با واردات مجدد کودهای شیمیایی جبران شود یا امکان جبران آن وجود داشته باشد، تخلیه عناصر غذایی خاک مشکل جدی محسوب نمی‌شود اما باید جنبه‌های مختلف اقتصادی و زیست محیطی واردات کود و اینکه کودها برای چه سطحی از عملکرد محصول استفاده می‌شوند در نظر گرفته شود. در هر صورت، عناصر غذایی صادر شده از طریق محصولات، بخش قابل جذب گیاه یا به عبارت دیگر خروجی خالص و البته باارزش هستند؛ بدیهی است برای جبران هر واحد عناصر غذایی موجود در محصولات صادرشده حدود ۲ تا ۴ واحد کودی نیاز است، به عبارت دیگر به ازای هر کیلوگرم عنصر غذایی صادر شده، دست کم ۲ تا ۴ کیلوگرم کود آن عنصر لازم است.
البته در کشور ما به‌ویژه در برخی سیستم‌های کشت گلخانه‌ای به‌دلیل مدیریت تغذیه غیر علمی، کارایی مصرف کودها بسیار کم بوده و مقادیر بیشتر کود برای جبران عناصر تخلیه شده از خاک ضروری است. در هر صورت، نسبت عناصر غذایی صادر شده از طریق محصولات زراعی به نسبت عناصر غذایی وارد شده از طریق کود نمی‌تواند یک به یک باشد، برهمین اساس، توجه به موضوع «عناصر غذایی (کود) مجازی» در تدوین سیاست‌های صادرات محصولات کشاورزی ضروری است (خوشگفتارمنش، ۱۴۰۳).
علاوه بر مسائل اکولوژیکی و زراعی، جنبه اقتصادی ناشی از صادرات عناصر غذایی از طریق صادرات محصولات کشاورزی دارای اهمیت است؛ باید توجه داشت برخی کودهای شیمیایی و آلی مصرفی توسط تولیدکنندگان محصولات کشاورزی از یارانه برخوردار هستند و قیمت واقعی آنها ممکن است بیش از قیمت کنونی در دسترس تولیدکنندگان باشد. بدیهی است هدف اصلی اختصاص یارانه به این نهاده‌ها برای حمایت از بخش کشاورزی جهت امنیت غذایی و تأمین نیاز غذایی مردم کشور است که از این طریق، یارانه نه فقط به تولیدکننده محصول بلکه به همه اقشار جامعه اختصاص یافته است؛ در صورت صادرات محصول، این یارانه تنها به تولیدکننده محصول و نه به آحاد مردم تخصیص داده شده است و در صورتی عدالت اجتماعی برقرار خواهد شد که قیمت واقعی نهاده در ارزشگذاری محصول صادراتی لحاظ شده و با شیوه‌های مشخص در اختیار عموم مردم قرار گیرد.
انرژی (سوخت و برق)
همانند آنچه در مورد نهاده‌های کشاورزی گفته شد این مطلب در مورد منابع انرژی از جمله سوخت و برق مصرفی برای تولید محصولات کشاورزی نیز صادق است؛ یارانه اختصاصی به سوخت و برق واحدهای تولیدی در شرایط صادرات محصول باید متفاوت از شرایط تأمین نیاز داخل ارزیابی شود. در واقع، همانند آنچه در مورد عناصر غذایی مطرح شد در مورد منابع ارزشمند انرژی نیز باید بحث یارانه اختصاص داده شده به تولیدکنندگان محصولات کشاورزی، هدفمند و جهت‌دار باشد؛ در شرایط صادرات یک محصول، لازم است قیمت واقعی (بدون اختصاص یارانه) نهاده‌ها و منابع انرژی در قیمتگذاری محصول برای تولیدکننده داخلی و خریدار خارجی (بازار هدف در کشور دیگر) لحاظ شود.
کیفیت محصولات کشاورزی و استانداردهای صادرات
یک نکته مهم در تجارت محصولات کشاورزی این است که کشور صادرکننده همواره باید محصولاتی مطابق با شرایط و استانداردهای کشور مقصد تولید کند؛ عدم پیروی از مفاد استانداردها و مغایرت محصولات با شرایط تبیین شده در این استانداردها، چه از نظر شاخص‌های کیفیت ظاهری و چه کیفیت سلامت تغذیه‌ای مثلا غلظت ترکیبات و عناصر ضروری، مفید یا نامطلوب موجود در محصول می‌تواند پیامدهای زیانباری برای کشور صادر کننده به‌همراه داشته باشد.
در صورت عدم تطابق محصولات تولیدی با استانداردهای کشور مقصد (خریدار)، این کشور می‌تواند قرارداد خود با کشور صادرکننده را لغو کند؛ در این صورت توقف صادرات و بازگرداندن محصول صادر شده باعث افزایش عرضه این محصول در بازارهای داخلی و به‌دنبال آن، کاهش قیمت محصول و آسیب دیدن قابل توجه سایر تولیدکنندگانی که هدفگذاری تولید آنها بازار داخلی بوده است، می‌شود. محصولات بازگردانده شده در صورت تزریق به بازارهای داخلی خطر تهدید سلامت مردم کشور را در پی داشته و سبب ایجاد هزینه‌های مازاد پنهان، غیرمستقیم و غیر قابل جبران به بخش بهداشت و درمان کشور می‌شوند، ضمن این که سلامت روانی مردم نیز به‌واسطه ورود این محصولات نامطلوب از لحاظ کیفیت تغذیه‌ای به بازار تحت تأثیر قرار می‌گیرد. عدم انطباق کیفیت محصولات صادراتی با استانداردهای کشور هدف و استرداد این محصولات، باعث از دست رفتن اعتبار کشور و یا شرکت صادرکننده و ایجاد بی اعتمادی در بین تجار سایر کشورها نسبت به کالاهای ایرانی می‌شود؛ نمونه این امر در صحبت‌های برخی رایزن‌های اقتصادی و تجار کشورهای همسایه قابل استنباط است.
نکته دیگر این که کشور مقصد می‌تواند به‌دلیل رعایت نشدن استانداردهای لازم توسط کشور صادرکننده و استرداد محصول، درخواست غرامت کرده و کشور صادرکننده را موظف به پرداخت آن کند، ضمن این که در اغلب موارد، کشور مقصد محصولات معیوب را تا زمانی که نتایج آزمایش‌های مربوطه مشخص شود در گمرک توقیف می‌کند؛ با توجه به شرایط ویژه مورد نیاز برای نگهداری و انبارداری محصولات کشاورزی از یکسو و فسادپذیری اغلب این محصولات از سوی دیگر، احتمال تلفات محصول و کاهش کیفیت آنها زیاد است. علاوه بر این در صورت عدم تطابق نتایج آزمایش‌ها با استانداردهای مورد نظر، کشور مقصد محصولات را به کشور مبدأ مسترد می‌کند که در این میان، هزینه‌های اضافی شامل دموراژ، حمل و نقل و انبارداری به آن افزوده می‌شود.
در صورتی که یارانه‌های پنهان، همچنان که گفته شد در قیمت محصول لحاظ شود یا این که تولیدکنندگان موظف به پرداخت غرامت برای تولید محصولات ناسالم شوند می‌توان تا حدی از خسارت وارده کم کرد و البته مهمتر این است که از این طریق، فرهنگ مصرف بهینه منابع و نهاده‌ها در بخش کشاورزی ترویج شود. در صورت تدوین استانداردهای لازم و ایجاد ساز و کارهای پایش محصولات کشاورزی، می‌توان با به‌کارگیری نیروهای جوان و متخصص، ضمن پایش مستمر محصولات کشاورزی در محل تولید، راهکارهای افزایش کیفیت محصولات کشاورزی را برای تولیدکنندگان تبیین کرد؛ در این صورت تا حد زیادی از خسارت‌های حاصل از استرداد محصول صادر شده به سایر کشورها چه به دلایل درست و منطقی و چه ناشی از جوسازی‌های سیاسی، جلوگیری می‌شود، علاوه بر این، مردم جامعه نیز از ارتقای کیفیت سلامت محصولات مصرفی خود بهره‌مند خواهند شد.
انتخاب کشورهای هدف برای صادرات
یکی دیگر از عواملی که می‌تواند در افزایش سوددهی حاصل از صادرات محصولات کشاورزی موثر باشد «انتخاب کشور هدف» است؛ همچنان که قبلا توضیح داده شد، کشور مبدأ با صادرات محصولات کشاورزی در حال صادر کردن آب، نهاده‌های کشاورزی و منابع انرژی به کشور دیگر است بر همین اساس کشور هدف باید با نهایت دقت و همه‌جانبه‌نگری به‌گونه‌ای انتخاب شود که یک معامله ۲ سر سود حاصل شود. برای مثال برخی مواقع، کشوری که در ازای اقلام صادراتی بتواند مایحتاج و نیازهایی که خود قادر به تولید آن نیست یا کالاهایی که در جهت ایجاد امنیت غذایی در کشور مفید باشد را از طریق واردات تأمین کند در مقایسه با کشوری که به ازای محصول دریافتی، هزینه پرداخت می‌کند ارجحیت دارد؛ این موضوع به‌ویژه در شرایط تحریم که امکان انتقال مستقیم ارز دشوار است اهمیت راهبردی دارد. در واقع، شناسایی کشورهای هدف که بتوان با آنها در تأمین اقلام مورد نیاز کشور تهاتر کرد از اولویت‌های صادرات محصولات کشاورزی است؛ از این طریق از یک طرف مشکل انتقال ارز حاصل از فروش محصول کاهش می‌یابد و از طرف دیگر با واردات کالاهای اساسی مورد نیاز داخل، علاوه بر تضمین امنیت غذایی، به‌طور غیرمستقیم ارزآوری قابل توجهی صورت می‌گیرد.
به هرحال متخصصان تغذیه گیاه نقش بسزایی در تدوین استانداردهای کیفیت تغذیه سلامت محصولات کشاورزی و پایش پیوسته این محصولات دارند؛ همراه با پایش محصولات، ارائه راهکارهای مدیریتی برای مصرف بهینه کود و مواد اصلاحی خاک یا سایر بسترهای کاشت توسط تولیدکنندگان کشاورزی به‌ویژه گلخانه‌داران از وظایف متخصصان تغذیه گیاه است که منجر به کاهش هزینه‌های تولید محصول (به نفع سودآوری خالص تولیدکننده) از یکسو و ارتقای کیفیت محصول (به نفع سلامت مردم جامعه) از سوی دیگر می‌شود، بدیهی است با این کار تطابق کیفیت محصولات تولیدی با استانداردهای صادراتی به‌راحتی امکانپذیر است.
جمعبندی
همچنان که در این مقاله اشاره شد، توجه به موضوع آب مجازی، انرژی و عناصر غذایی (کود) مجازی و نیز سایر جنبه‌های پنهان در تولید محصولات کشاورزری در تدوین سیاست‌های مرتبط با صادرات این محصولات اهمیت راهبردی دارد؛ علاوه بر این، شناسایی کشورهای هدف صادرات محصولات کشاورزی براساس شاخص‌های ذکر شده و با توجه به امکان تهاتر نیازهای راهبردی کشور با محصول صادر شده ضروری است.
* امیرحسین خوش گفتارمنش، عضو هیات علمی گروه علوم خاک دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان
** حدیث وطنخواه، دانشجوی علوم و مهندسی خاک دانشگاه صنعتی اصفهان
منابع:
خوشگفتارمنش، ا.ح. ۱۴۰۳. آزمون خاک و مدیریت بهینه مصرف کودهای شیمیایی: مبانی زراعی، اقتصادی و جایگاه در امنیت غذایی، انتشارات دانشگاه تهران، ایران
پایگاه اطلاع‌رسانی دولت
اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران