نورنیوز-گروه سیاسی: اظهارات اخیر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، درباره ضرورت "تفاهمی جدید" میان ایران و دولت جدید آمریکا، بازتاب‌دهنده حساسیت شرایط فعلی و ضرورتهایی است که اقدام جمعی برای خارج شدن پرونده رفع تحریم ها را اجتناب ناپذیر نموده است. نزدیکی زمان اجرای بند غروب برجام در اکتبر ۲۰۲۵ که طی آن فعالیت های هسته ای ایران در شرایط عادی قرار می گیرد کشورهای غربی را برای تحمیل محدودیتهای جدید بر برنامه صلح آمیز هسته ای ایران به تکاپو انداخته است. مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی در مجمع اقتصادی داووس در سوئیس خواستار مذاکرات جدید با ایران شده و ادعا کرده؛ ایران برنامه غنی‌سازی خود را تا سطحی نزدیک به اهداف نظامی پیش برده است. این سخنان، نشان‌دهنده تداوم فشارهای سیاسی بر ایران است. اما پیش از آغاز هرگونه مذاکره جدید، ضروری است به دلایل ناکامی برجام و الزامات شکل‌گیری توافقی پایدار پرداخته شود.
برجام و عوامل شکست آن
برجام که در سال ۲۰۱۵ با هدف محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران در ازای رفع تحریم‌ها به امضا رسید، به دلیل خروج یک‌جانبه آمریکا در سال ۲۰۱۸ و سیاست فشار حداکثری دولت ترامپ، عملاً از کار افتاد. در این میان نقض تعهدات بین‌المللی توسط واشنگتن، مهم‌ترین عامل فروپاشی برجام بود. بازگشت تحریم‌ها، ایران را مجبور به کاهش تعهدات برجامی بر اساس بند ۳۶ موافقتنامه کرد.
بی‌عملی کشورهای اروپایی
کشورهای اروپایی به‌رغم وعده‌هایشان برای تأمین منافع اقتصادی ایران پس از خروج آمریکا نشان دادند که آنها نیز یا نمی توانند و یا نمی خواهند در مسیر کاهش چالش‌های ایجاد شده از سوی ترامپ گام بردارند.
سازوکارهایی مانند اینستکس نیز تنها در حد یک طرح باقی ماند.
یکی از دلایل بسیار مهمی که برجام را به توافقی شکننده تبدیل کرد، عدم ارائه ضمانت‌های اجرایی و فقدان سازوکاری برای تضمین پایبندی طرفهای غربی به اجرای تعهداتشان بود. از این رو هر مذاکره جدیدی باید بر اساس توجه به این اصل محوری انجام شود.
برنامه هسته‌ای ایران؛ پیشرفت در چارچوب نیازهای ملی
پس از خروج آمریکا و بی‌عملی اروپا، ایران مطابق بند ۳۶ برجام، تعهدات خود را به‌صورت مرحله‌ای کاهش داد. این اقدامات شامل افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم و توسعه فناوری هسته‌ای بود که همگی تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی صورت گرفت. با این حال، غرب همچنان به دنبال محدودسازی دوباره این برنامه است؛ رویکردی که بدون ارائه تضمین‌های اجرایی نمی‌تواند اعتماد ایران را جلب کند.
بند غروب؛ فرصتی برای بازنگری یا تهدیدی جدید؟
بند غروب برجام که محدودیتهای هسته‌ای ایران را تا اکتبر ۲۰۲۵ از میان بر می دارد، به نقطه عطفی در این پرونده تبدیل شده است. این بند با توجه به نزدیکی زمان اجرای آن فشار بر غرب را برای تعیین تکلیف این توافق افزایش داده است.
در این شرایط، هرگونه تفاهم جدید باید با در نظر گرفتن تجربیات گذشته و ارائه ضمانت‌های اجرایی همراه باشد. توافقی که تنها بر محدودیتهای بیشتر برای ایران تأکید کند، بدون تضمین رفع واقعی تحریم‌ها، نمی‌تواند پایدار باشد.
نقش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی
آژانس، به‌عنوان نهاد ناظر بر فعالیت‌های هسته‌ای، گزارش‌های متعددی درباره پایبندی ایران به برجام تا زمان خروج آمریکا ارائه کرده است. اما اظهارات و گزارش‌های اخیر گروسی، که بر تامین سیاست‌های غربی متمرکز شده، استقلال این نهاد را زیر سؤال برده است. آژانس باید به‌جای موضع‌گیری‌های سیاسی، بر ارائه گزارش‌های فنی بی‌طرفانه تمرکز کند.
چه باید کرد؟
بهره‌مندی ایران از انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای حقی است که برای کشورمان به عنوان عضوی از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به رسمیت شناخته شده و هیچیک از طرفهای مذاکره نباید قصد ایجاد محدودیت برای کشورمان در این حوزه را داشته باشند. علاوه بر این با توجه به تجربیات گذشته، هرگونه توافق جدید باید شامل ضمانت‌های عملی برای رفع تحریم‌ها و پایبندی طرفین باشد. تلاش طرفهای خارجی برای استفاده از دیپلماسی اجبار و بهره گیری از ابزار فشار و تهدید برای تحمیل اراده سیاسی خود به ایران صرفا به افزایش تنش‌ها منجر شده و حاصلی نخواهد داشت.
پرونده برجام و رفع تحریم ها تنها با بازگشت به مذاکره بر پایه احترام متقابل و تعهدات متوازن قابل حل و فصل خواهد بود.
نورنیوز∎