اگر بخواهیم با ادبیات قرآن و اولیای الهی به فرزند و فرزندآوری نگاه کنیم، فرزند نعمتی است که دو پیامبر خدا حضرت ابراهیم(ع) و حضرت زکریا(ع) برای برخورداری از آن حتی در سن پیری دعا کردند. در قرآن کریم از فرزند با تعابیری مانند نعمت، زینت زندگی و نور چشم و سبب یاری الهی یاد می‌شود. ائمه اطهار(ع) نیز فرزند را یار و یاوری نیکو برای پدر و مادر دانسته‌اند؛ آن چنان‌که در حدیثی از امام رضا(ع) می‌خوانیم: «تَوْفِیرِ الْوَلَدِ لِنَوَائِبِ الدَّهْرِ وَ حَوَادِثِ الْأُمُورِ... (از برکات ازدواج) اندوختن فرزند برای(رویارویی با) سختی‌های روزگار و پیامدهای زمانه است». (الکافی، چاپ اول، ج ۱۰، ص ۷۰۰، ح ۹۶۲۰) امام زین‌العابدین(ع) نیز در این مورد فرمود: «مِن سَعَادَةِ الرَّجُلِ أَن یَکُونَ لَهُ وَلَدٌ یَستَعِینُ بِهِم؛ از سعادت مرد این است که فرزندانی داشته باشد تا در مشکلات به یاری‌اش برخیزند. (وسائل الشیعه، ج ۲۱، ص ۳۵۶، ح ۲۷۲۸۶) اما همین نعمت و نیروی یاری‌دهنده اگر به‌درستی تربیت نشود، می‌تواند تبدیل به نقمت شده و در عوض اینکه سرمایه‌ای معنوی برای پدر و مادرش باشد، گرفتاری دنیایی و عذاب اخروی را برای آن‌ها به دنبال داشته باشد. از این رو تربیت فرزند، مسئولیت مهمی است که بر عهده والدین است. مسئولیتی که هر چند بر شانه‌های والدین سنگین است اما آن‌ها می‌توانند ابتدا با توکل به پروردگار و سپس با یاری گرفتن از آموزه‌های اسلامی در راستای ایفای هر چه مطلوب‌تر آن گام بردارند. در ادامه به چند نکته درخصوص تربیت فرزند با توجه به آیات و روایات می‌پردازیم.
فرزند شما ابتدا بنده پروردگار است
همان‌طور که گفته شد نخستین گام در تربیت فرزند، توکل به خداوند متعال است. خوب است بدانیم هر انسان، حال فرزند ما باشد یا نه، بنده پروردگار متعال است و او است که به بنده‌اش فرصت حیات بخشیده و در ادامه برای او سرنوشت و مسیری را تعیین کرده و هدایت ما بر عهده او است و همان‌طور که در آیه ۳۶ سوره زمر می‌خوانیم، او را کفایت خواهد کرد؛ «آیا خدا برای بنده‌اش [در همه امور] کافی نیست؟ و مشرکان [به پندار خود] تو را از کسانی که غیر خدا هستند، می‌ترسانند و هر که را خدا به کیفر [کفر و عناد] ش گمراه کند، او را هیچ هدایت‌کننده‌ای نخواهد بود». پس در امر تربیت ابتدا به خداوند که آگاه به همه امور و اداره‌کننده همگی ماست، توکل کنید و از او توان بخواهید و راهنمایی بجویید.
فرزند شما، نیازمند احترام و تکریم است
احترام کلیدواژه‌ای است که با آن می‌توان به محمد رسول گرامی اسلام(ص) رسید. اصل تکریم و احترام نه تنها در تربیت کودک که در منش و روش پیامبر(ص) برجسته و متعالی است. از نظر رسول خدا(ص) کودکی و ضعیف بودن فرزند به معنی جوازی برای رفتار تحقیرآمیز و بی‌ارزش دانستن او نیست. ایشان در حدیثی چنین می‌فرمایند: «کودکانتان را تکریم و آنان را خوب تربیت کنید تا خدا شما را ببخشد». اگر کودکی تحقیر و بی‌ارزش شمرده شود، هرگز یاد نمی‌گیرد برای خودش ارزش قائل شود. در حالی که داشتن عزت نفس و حس کرامت نفس یکی از اصول اساسی در تربیت اسلامی است. آنچنان‌که در آموزه‌های اسلامی می‌خوانیم اگر فردی برای خود ارزش قائل باشد و خودش را محترم و ارزشمند بداند، تن به هر ذلت و خواری نخواهد داد. امام علی(ع) در این باره می‌فرماید: کسی که نفس خود را بزرگ احساس کند، هوا و هوس را خوار می‌شمارد. (نهج‌البلاغه، حکمت ۴۴۹، ۷۳۶) پس والدین با رعایت احترام و عزت نفس کودک در حقیقت زمینه تربیت دینی را در او فراهم می‌کنند.
محبت به فرزند، پاداشش بهشت است
احترام در پیوند با محبت سازنده، شیوه رفتار والدین در مواجهه با فرزندانشان است. محبتی سازنده که در سیره ائمه اطهار(ع) می‌توانیم ردپایش را پیدا کرده و از آن بیاموزیم. در سیره نبوی محبت به‌شدت مورد توجه و تأکید قرار گرفته و دریغ ورزیدن محبت به کودکان به‌شدت نکوهش شده است؛ اما در عین حال از افراط در محبت نیز نهی شده است. رسول خدا(ص) مسلمانان را به دوست داشتن و محبت به کودکان تشویق می‌کرد و می‌فرمود: «اگر کسی کودک گریانش را خشنود کند تا آرام گیرد، خداوند عزوجل آن‌قدر از نعمت‌های بهشت به او عطا می‌کند تا خشنود شود». (حکمت‌نامه پیامبر اعظم(ص)، ج ۷، ص ۲۹۷) در سیره ایشان نمونه‌های بسیاری از رفتار محبت‌آمیز با کودکان نقل شده‌است. گفته شده رسول‌خدا(ص) شوخ‌طبع‌ترین و بذله‌گوترین مردم با کودکان بود و هر گاه از سفری به مدینه بازمی‌گشت، اول با کودکان خانواده دیدار می‌کرد. اما امام رضا(ع) محبت به فرزند را در کنار لزوم نیکی به پدر و مادر قرار داده است. آن حضرت روزی از یکی از اصحابش پرسید: آیا پدر و مادر داری؟ عرض کرد: خیر. فرمود: آیا فرزند داری؟ عرض کرد: بلی. فرمود: پس برای تو نیکی به فرزند به جای نیکی به پدر و مادر کفایت می‌کند. در ادامه فرمود: به فرزندان خود نیکی کنید؛ چراکه آن‌ها شما را روزی‌دهنده خود می‌دانند. (مستدرک الوسائل، ج ۱۵، ص ۱۷۰)
در رعایت عدالت وسواس داشته باشید
روزی پیامبر(ص) با یارانش سخن می‌گفت؛ کودکی وارد شد و در گوشه‌ای از مسجد نزد پدرش رفت. پدر دستی بر سر کودک کشید و وی را بر زانوی راست خود نشاند. اندکی بعد، دختر او آمد و رفت تا به پدر رسید؛ آن مرد بر سر او نیز دست کشید؛ اما وی را روی زمین نشانید. پیامبر(ص) که شاهد این ماجرا بود او را خطاب قرار داده و فرمود: «چرا او را بر زانوی دیگر ننشاندی؟» آن مرد دختر خود را نیز بر زانوی دیگر نشاند، آن‌گاه رسول‌خدا(ص) فرمود: «هم‌اکنون عدالت ورزیدی». (حکمت‌نامه پیامبر اعظم(ص)، ج ۷، ص ۳۰۸) ایشان در سخنان متعددی به رعایت عدالت میان فرزندان تأکید کرده و با جزئیات درباره این امر هشدار داده‌اند؛ «خداوند متعال دوست دارد میان فرزندانتان عدالت ورزید، حتی در بوسیدن». (کنزالعمال، ج ۱۶، ص ۴۴۵)
خوب است بدانیم عدالت به معنی برابری نیست، به همین دلیل در آموزه‌های اسلامی به تفاوت فرزند پسر و دختر توجه شده و امام رضا(ع) در ضرورت رعایت این اصل، به نقل از جدش رسول خدا(ص) فرمود: خداوند بزرگ نسبت به زنان مهربان‌تر از مردان است و مرد، زنی از محارم خویش را شاد نمی‌کند مگر آنکه خداوند او را در قیامت شاد خواهد کرد. (وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۱۰۴)
در تربیت، خشونت ممنوع است
مشخص است دینی که از محبت و احترام به کودکان می‌گوید با خشونت و تندی بسیار مخالف است. شاید بپرسید چگونه باید با خطا و لغزش کودک برخورد کرد؟ پاسخ شما در پرسشی است که امام علی(ع) از فرزندش امام حسن(ع) پرسید: «فرزندم راه جلوگیری از لغزش‌ها چگونه است؟ امام مجتبی(ع) پاسخ داد: بدی‌ها را با نیکی از میان برداشتن». (تحف‌العقول، ص ۲۲۵) به این معنی که نمی‌توان با خشم و دشنام مسیر غلطی را درست کرد، بلکه باید از راه درست و با اخلاق نیک برای اصلاح قدم برداشت. امام موسی بن جعفر(ع) به یکی از یاران خود که از دست فرزندش به ستوه آمده بود و شکایت می‌کرد، فرمود: «او را نزن، بلکه با او قهر کن، اما خیلی طول نکشد».(عده الداعی، ص ۷۹)
به عهد خود با فرزندت وفادار باش
با توجه به اینکه کودک بخش عظیمی از روحیات و شخصیت خود را از پدر و مادر به ارث می‌برد و در بسیاری از رفتارها از آن‌ها تقلید می‌کند، بر آنان لازم است مسائل اخلاقی را رعایت کنند. یکی از این مسائل وفای به عهد است که تأثیر شگرفی بر شخصیت کودک می‌گذارد. کودکی که همواره پدر و مادر خود را الگوی رفتاری خود می‌داند، می‌تواند وفای به عهد را نیز از آن‌ها یاد بگیرد. امام رضا(ع) فرمود: هرگاه به کودکان خود وعده‌ای دادید، به وعده خود وفا کنید(مرآة العقول، ج ۲۱، ص ۸۷) چراکه اگر کودک در برابر بدعهدی‌های مکرر والدین خود قرار گیرد، افزون بر سرخوردگی، اعتماد خود را به آن‌ها از دست می‌دهد.
خبرنگار: آزاده خلیلی