به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، سومین نشست نقد تازه‌های تاریخی به کتاب «ادیسه راست (تاریخ خرد دربه‌دری از ۱۳۰۴ تا ۱۳۳۸ خورشیدی» اثر دکتر محمد مالجو اختصاص داشت که از سوی پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد. این کتاب به بررسی تحولات اقتصادی ایران در دوران پرتلاطم جنگ‌های جهانی می‌پردازد. در این نشست تخصصی که با حضور آرش حیدری، عضو هیئت علمی دانشگاه علم و فرهنگ، ربابه معتقدی، عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، و همچنین نویسنده کتاب، محمد مالجو، برگزار شد، به واکاوی روش‌های پژوهشی این اثر و اهمیت آن در بازخوانی تاریخ اقتصادی ایران پرداخته شد. همچنین، دبیری این نشست را مصطفی نوری، پژوهشگر تاریخ معاصر، برعهده داشت.
ادیسه راست، کتابی برآمده از اعماق آرشیوهای تاریخی کتابخانه ملی
مصطفی نوری، پژوهشگر تاریخ معاصر و دبیر نشست، در ابتدای نشست به معرفی کتاب پرداخت و گفت: این کتاب کمتر از یک ماه پیش منتشر شده و به دلیل محتویات ارزشمند آن، به ویژه اسناد و مدارکی که از منابع سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران استخراج شده، برای بررسی در این نشست انتخاب شده است. بخش قابل توجهی از محتوای این کتاب بر اساس اسناد موجود در این سازمان تدیون شده است.
وی در ادامه به ساختار کتاب اشاره کرد و توضیح داد: این کتاب شامل دو بخش اصلی است. بخش نخست به تحلیل و شرح زندگی نیکولا راست می‌پردازد؛ فردی که گزارش‌های مهمی درباره اوضاع اقتصادی و تجاری ایران در دوره رضا شاه نوشته است. این بخش بیشتر بر روایت زندگی و نقش او در تاریخ اقتصادی ایران تمرکز دارد. بخش دوم شامل مجموعه‌ای از گزارش‌های اقتصادی است که شرایط تجارت خارجی ایران، وضعیت اقتصادی در دوران جنگ جهانی اول، سال‌های پیش و پس از آن، و دوره سلطنت رضا شاه را بررسی می‌کند. در این بخش، عواملی همچون توسعه زیرساخت‌هایی مانند راه‌آهن و بندرها، تولیدات داخلی، و تغییرات واردات و صادرات مورد توجه قرار گرفته است.
این پژوهشگر تاریخ معاصر، همچنین افزود: هدف اصلی ما در این نشست، نقد و بررسی کتاب‌های تازه منتشر شده در حوزه تاریخ معاصر ایران است. این کتاب نیز به همین دلیل انتخاب شده، زیرا علاوه بر جایگاه آن در تاریخ معاصر ایران، ارتباط زیادی با اسناد تاریخی و پژوهش‌های موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران دارد.
تاریخ اقتصادی ایران نیازمند مواجهه‌ای دقیق و مفهومی است
آرش حیدری، عضو هیئت علمی دانشگاه علم و فرهنگ، در نشست نقد و بررسی این کتاب، سخنان خود را با تمجید از شجاعت پژوهشگران تاریخ اقتصادی آغاز کرد و گفت: دکتر مالجو با جسارتی مثال‌زدنی وارد حوزه تاریخ‌نگاری اقتصادی شده‌اند؛ حوزه‌ای که به نظر می‌رسد جریان‌های رایج آن را به حاشیه رانده‌اند.
وی با اشاره به جدا شدن علم اقتصاد از بستر اجتماعی افزود: اقتصاد، تجسد روابط اجتماعی است و نمی‌توان آن را منظومه‌ای منفک از حیات اجتماعی در نظر گرفت. در حالی که اقتصاددانان اولیه به این موضوع آگاه بودند، امروز شاهد غلبه نوعی نگاه اقتصادسنجی و تاریخ‌زدوده به مسائل اقتصادی هستیم.
حیدری در بخش دیگری از سخنان خود به اهمیت مواجهه با تاریخ در فهم وضعیت کنونی اشاره کرد و تصریح کرد: تاریخ اقتصادی ایران نیازمند مواجهه‌ای دقیق و مفهومی است. پدیده‌های تاریخی نه‌تنها مختص به زمان گذشته نیستند، بلکه در زمان حال تداوم پیدا می‌کنند و بازتولید می‌شوند. متأسفانه بسیاری از جریان‌های رایج، این تداوم را نادیده می‌گیرند و به مسائل تاریخی با دیدی سطحی می‌نگرند.
وی همچنین از ظرفیت روایت زندگی افراد برای آشکار کردن وضعیت دوران‌های تاریخی سخن گفت و مثال‌هایی از تاریخ‌نگاری جهانی نظیر کتاب «کرم‌ها و پنیرها» و مطالعه زندگی ابوحامد غزالی را مطرح کرد. وی در این باره تأکید کرد: کتاب حاضر نیز تلاش کرده است از خلال زندگی نیکولا راست، تصویری از وضعیت اقتصادی و سیاسی ایران در دوره‌ای حساس ارائه کند. هرچند این تلاش قابل تحسین است، اما به نظر می‌رسد کتاب در برخی بخش‌ها نتوانسته این ظرفیت را به طور کامل بسط دهد.
این عضو هیئت علمی دانشگاه علم و فرهنگ، در نقد کتاب، به بحران مفهومی در بخش‌های مختلف آن اشاره کرد و گفت: در برخی قسمت‌های کتاب، ایده‌ها به طور کامل توسعه نیافته‌اند و در بخش اسناد نیز به نظر می‌رسد نویسنده فرصت کافی برای استخراج یک نظام نظری منسجم از داده‌ها نداشته است. این مسئله باعث شده که کتاب در مرز میان یک پژوهش کامل و یک اتود اولیه قرار بگیرد.
حیدری در پایان سخنانش با تأکید بر اهمیت پژوهش‌های مفهومی در حوزه تاریخ اقتصادی، خاطرنشان کرد: تاریخ اقتصادی ایران، به‌ویژه در دوران‌های حساس مانند جنگ‌های جهانی و دوره قاجار، بسترهایی برای فهم بحران‌های معاصر فراهم می‌آورد. کتاب دکتر مالجو گام مهمی در این مسیر است، اما برای ارائه یک تصویر کامل‌تر، نیاز به تلاش‌های بیشتری دارد.
«ادیسه راست» تحولاتی در تاریخ‌نگاری و تحلیل‌های اقتصادی ایجاد کرد
ربابه معتقدی، عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، در سخنرانی خود در این نشست، به اهمیت کتاب «ادیسه راست» اشاره کرد و گفت: این کتاب برای من و تمامی همکارانم، افتخار بزرگی است که این اسناد آرشیوی، دریچه‌ای جدید از تحقیقات تاریخی را گشوده است. این کتاب تحولاتی را در زمینه تاریخ‌نگاری و تدوین تاریخ به وجود آورده است.
وی با اشاره به منابع این کتاب که عمدتاً اسناد آرشیوی سازمان اسناد ملی ایران است، افزود: کتاب پیش رو در واقع ترکیبی از دو بخش است. بخش اول گزارش آماری تجارت خارجی ایران در پرتو دو جنگ جهانی است که نویسنده آن نیکولا راست است، و بخش دوم شرح زندگی نیکولا راست، ایران‌شناس و پروفسور انسان‌شناس شرقی است. این بخش شامل روایت‌هایی از دوره استالین و مهاجرت نیکولا راست به تهران و سپس شیراز است.
این عضو هیئت علمی با ارزیابی تخصصی بیشتر، توضیح داد که این کتاب می‌تواند دو ویژگی جذاب داشته باشد: یکی جستجو در زندگی پر رمز و راز نیکولا راست که همچون یک رمان واقعی است و دیگری تاریخ‌نگاری از پایین، که تاریخ وقایع را از دید افراد و جوامع کوچک بررسی می‌کند.
معتقدی سپس به تفاوت‌های تاریخ‌نگاری خرد و تاریخ‌نگاری فرودستان اشاره کرد و گفت: تاریخ خرد به بررسی دقیق و موشکافانه وقایع در مقیاس کوچک می‌پردازد، در حالی که تاریخ‌نگاری فرودستان بر طبقات فرودست و محبوب تمرکز دارد. من این سوال را از دکتر مالجو دارم که آیا پیوندی بین تاریخ فرودستان و تاریخ خرد در نامگذاری این کتاب وجود دارد؟ آیا شما به دنبال بیان تاریخ بی‌صدایان و فرودستان بوده‌اید؟
وی افزود: کتاب دکتر مالجو در بخش اول بسیار دقیق و با وسواس اسناد و منابع را مورد بررسی قرار داده و با توجه به دقت بالای نویسنده در پژوهش‌هایش، می‌توان گفت که کارش درخور تحسین است.
در ادامه، معتقدی در خصوص بخش دوم کتاب و پژوهش‌های آماری نیکولا راست توضیح داد: قسمت آماری و تحلیل‌های کتاب بسیار دقیق و مستند است. برای مثال، آمار صادرات ایران به روسیه و انگلستان و تغییرات آن در طول جنگ جهانی اول و دوم بسیار جالب است و نشان می‌دهد که چه تحولاتی در تجارت ایران در این دوره‌ها رخ داده است.
وی همچنین به تحلیل‌های دقیق نویسنده درباره واردات و صادرات ایران اشاره کرد و گفت: راست در تحلیل‌های خود پیش‌بینی‌هایی برای آینده ارائه داده‌اند که بسیار شبیه به تحقیقات علمی امروزی است. این کار در آن زمان بسیار پیشرفته بود و در تاریخ‌نگاری اقتصادی این کتاب را به یک منبع جدید و معتبر تبدیل کرده است.
معتقدی در پایان سخنرانی خود، به نویسنده کتاب، دکتر مالجو، تبریک گفت و افزود: کتاب دوم دکتر مالجو با توجه به اطلاعات دقیق و مستند خود، به پژوهشگران و محققان کمک زیادی خواهد کرد و به نظر من باید جایگزین بسیاری از منابع مشابه در آینده شود.
گزارش نیکولا راست درباره تجارت ایران در دوران جنگ جهانی اول و دوم
محمد مالجو، نویسنده کتاب «ادیسه راست (تاریخ خرد دربه‌دری از ۱۳۰۴ تا ۱۳۳۸ خورشیدی» و پژوهشگر تاریخ اقتصادی، در سخنرانی خود در پایان این نشست، به توضیح فرآیند تألیف کتاب و پرسش‌های اساسی که در آن مطرح شده پرداخته و توضیح داد که چرا گزارش نیکولا راست به مدت ۸۳ سال نادیده گرفته شده است.
مالجو در ابتدای سخنرانی خود اشاره کرد: بخش اول کتاب برخلاف تصورات اولیه، به شکلی که انتظار می‌رفت، تنظیم نشد. زمانی که کار بر روی این پروژه را آغاز کردم، تنها یک سند ارزشمند از نیکولا راست در دست داشتم و قصد داشتم این سند را مورد بررسی و پژوهش قرار دهم.
وی ادامه داد: زمانی که من به عنوان یک دانشجوی اقتصاد وارد این پروژه شدم، تجارت خارجی ایران همیشه برای من گنگ و مبهم بود. این گزارش نیکولا راست که درباره تجارت ایران در دوران جنگ جهانی اول و دوم نوشته شده، اولین بار برای من این گنگی را از بین برد و به من امکان داد که سایر محققان را نیز در جریان این یافته‌ها قرار دهم.
این نویسنده با اشاره به دقت و وسواس خود در بررسی اسناد، توضیح داد: این گزارش نیکولا راست در ۸۳ سال گذشته نادیده گرفته شده و سوالی که مطرح می‌شود این است که چرا این گزارش که اطلاعات بسیار ارزشمندی در خود دارد، در این مدت نادیده مانده است. هدف من در این کتاب، پاسخ به همین سوال است.
وی سپس به بررسی ساختار کتاب پرداخت و گفت: بخش اول کتاب، در حقیقت یک رساله است که پرسشی را مطرح می‌کند. این پرسش این است که چرا گزارش نیکولا راست در طول این مدت نادیده مانده است. به همین دلیل، از آوردن اطلاعاتی که به این سوال کمکی نکند، پرهیز کردم. من هر آنچه که می‌توانست به این سوال پاسخ بدهد را گنجانده‌ام و باقی را حذف کرده‌ام.
نویسنده کتاب همچنین به بخش زندگی‌نامه نیکولا راست اشاره کرد و تأکید کرد: بخش اول کتاب، زندگی‌نامه راست نیست. هدف من در این بخش، برجسته کردن فرازهایی از زندگی نیکولا راست بوده که مرتبط با سوال من است. اگر هدف نوشتن زندگی‌نامه راست بود، ممکن بود از فرازهای دیگر زندگی او استفاده کنم.
مالجو در ادامه به توضیح دو فرضیه‌ای پرداخت که در کتاب مطرح کرده است: فرضیه اول این است که نخبگان ایرانی در آن زمان ظرفیت تحلیلی لازم برای درک و ارزیابی این گزارش را نداشتند. فرضیه دوم به شرایط اشغال ایران و تاثیر آن بر زندگی نیکولا راست مربوط می‌شود. این دو فرضیه، اساس بخش اول کتاب را تشکیل می‌دهند و تلاش من این بود که این سوال که چرا گزارش نیکولا راست نادیده گرفته شده، پاسخ داده شود.
در پایان نشست، مالجو به اهمیت پژوهش‌های آینده در این حوزه اشاره کرد و گفت: من تقریباً یقین دارم که با مرور بیشتر اسناد و اطلاعات در آرشیوهای ایران و روسیه، رگه‌های بیشتری از زندگی نیکولا راست کشف خواهد شد و این اطلاعات می‌تواند مبنای نوشتن یک بیوگرافی جامع و دقیق از او شود.
نشست نقد کتاب «ادیسه راست (تاریخ خرد دربه‌دری از ۱۳۰۴ تا ۱۳۳۸ خورشیدی» با طرح پرسش‌هایی از سوی حاضران و ارائه پاسخ‌های تخصصی از سوی سخنرانان به پایان رسید.
∎