حجت الاسلام دکتر رامین گلمکانی، استادیار عضو هیئت علمی گروه فلسفه اسلامی دانشگاه علوم اسلامی رضوی:
حضرت امیرالمؤمنین(ع) در فرمایشی فرمود: «إنّ کلّ ما فی القرآن فی الفاتحة و کلُّ ما فی الفاتحة فی بسم الله الرحمن الرحیم و کلُّ ما فیه فی الباء و کلُّ ما فی الباء فی النقطة و أنا نقطة تحت الباء» (ینابیع المَودّه، ج۱، ص۶۸) یعنی سوره حمد جامع همه معارف قرآن کریم است و معارف این سوره نیز در آیه «بسم الله الرّحمن الرحیم» و معارف بسم‌الله در حرف «باء» آن جمع شده و من (حضرت امیرالمؤمنین(ع)) نقطه زیر باء بسم الله هستم.
این فرمایش حضرت علی(ع) به مفهوم عمیق و باطنی قرآن اشاره دارد. برخی مفسران با نگاه علمی، آن را به عنوان نوعی غلو یا محال دانسته‌اند اما باید بدانیم قرآن دارای ظاهر و باطن است و بسیاری از معارف باطنی قرآن تنها در اختیار اهل‌بیت(ع) قرار دارد. چنان‌که در آیه ۷۹ سوره واقعه فرمود: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ، فِی کِتَابٍ مَّکْنُونٍ، لَّا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» این کتاب، قرآن گرانقدر است، در کتابی محفوظ که جز پاکان به آن دست نمی‌یابند.
تفسیر «الحمد لله ربِّ العالمین»
حمد در لغت به معنای ستایش و در اینجا به معنای ستایش خداوند به‌خاطر کمالات و زیبایی‌های بی‌پایان او است. در حقیقت، حمد هر حمدکننده‌ای در برابر هر کمال و زیبایی، در نهایت به حمد خداوند بازمی‌گردد، زیرا او تنها شایسته حمد است. همچنین، خداوند ربّ و پروردگار همه عوالم هستی است که آن را به سوی کمال مناسب آن هدایت می‌کند.
تفاوت‌های حمد با مدح، شکر و ثنا
فرق حمد و مدح: حمد به معنای ستایش از کمال و زیبایی است که فقط در مورد موجودات عاقل و مختار به کار می‌رود. در حالی که مدح می‌تواند برای هر موجود زنده یا غیرزنده استفاده شود. بنابراین، مدح اعم از حمد است.
فرق حمد و شکر: شکر به معنای سپاسگزاری به خاطر نعمت‌ها و آثار آن است که به انسان رسیده، در حالی که حمد فراتر از آن است و به خود کمال و زیبایی‌ها، حتی اگر آثار آن به حمدکننده نرسیده باشد، اطلاق می‌شود.
الف و لام در الحمد: حرف الف و لام در الحمد برای استغراق و فراگیری است؛ یعنی حمد هر حمدکننده‌ای در واقع حمد خداوند است، چون هر کمال و خوبی از خداوند است و به سوی او برمی‌گردد.
لام در «لله» : این لام برای مالکیت یا اختصاص است. به این معنا که هر حمد و ستایش در واقع مختص به خداوند است.
مفهوم ربّ و ربوبیت
ربّ از ماده ربب، به معنای سوق دادن و هدایت به سمت کمال است. بنابراین، رب کسی است که موجودات را به سوی کمال واقعی خود هدایت می‌کند. ربوبیت به معنای تربیت و تکامل دادن به موجودات است. مفاهیمی مانند تعلیم، تغذیه، برآوردن حاجات و تکامل، از آثار ربوبیت پروردگار هستند.
عالمین: مفهوم وسیع عالم
کلمه عالمین جمع عالم است و به معنای آنچه به وسیله آن علم حاصل می‌شود، است. بنابراین، عالمین شامل همه عوالم می‌شود: عالم انسان‌ها، عالم فرشتگان، عالم اَجنه و حتی عوالم قبل و بعد از این دنیا. از این رو، عالمینی که در آیه آمده به هیچ‌وجه محدود به جهان مادی و محسوس نیست.
چرا حمد اختصاص به خداوند دارد؟
حمد تنها مختص به خداوند است زیرا او خالق و پروردگار همه هستی است. تمام کمالات و زیبایی‌ها از او و به وسیله او هستند. چنان‌که در آیه ۷ سوره سجده آمده است: خدایی که هر چیزی را به بهترین نحو آفریده است، به همین دلیل، حمد ازلی و ابدی تنها شایسته خداوند است.
دلایل بر حمد خداوند در آیه «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِین»
این آیه دو دلیل برای حمد خداوند بیان می‌کند: ۱. کلمه «الله» شامل همه اسما و صفات الهی است، بنابراین حمد خداوند به دلیل جامعیت این اسم است که همه کمالات را دربردارد.
۲. «ربّ العالمین» به معنای پروردگاری است که هر موجود را به کمال مناسب خود هدایت می‌کند، لذا حمد خداوند به خاطر ربوبیت و هدایت به سوی کمال است.
اهمیت آیه «الحمد لله ربِّ العالمین»
آیه «الحمد لله ربِّ العالمین» که در سوره فاتحه آمده، کامل‌ترین و جامع‌ترین حمد خداوند در میان آیاتی است که به حمد خدا اشاره دارند، چرا که نه تنها حمد برای کمالات و زیبایی‌های خداوند، بلکه به دلیل ربوبیت او بر تمامی عوالم و موجودات نیز است.
این تفسیر، چهره‌ای عمیق‌تر از مفهوم حمد و ستایش خداوند را نشان داده و بیانگر آن است تمام کمالات هستی در حقیقت از آنِ خداوند است و حمد واقعی نیز باید تنها به او اختصاص یابد.