مسعود پزشکیان ۲۸ دی 1403 به روسیه سفر کرد تا علاوه بر دیدار و رایزنی با ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور و دیگر مقامات عالی‌رتبه روسیه، معاهده مشارکت جامع همکاری‌های راهبردی ایران و فدراسیون روسیه به امضا برسد. با توجه به اهمیت این اقدام از سفر پیش روی پزشکیان به‌عنوان سفری تاریخی یاد می‌شود.
با امضای این معاهده که شامل یک مقدمه و ۴۷ ماده در همه حوزه‌های مناسبات دوجانبه است، سطح تعاملات ایران و روسیه ارتقا یافته و زمینه پیشبرد همکاری‌ها تسهیل خواهد شد و در اقتدار و همکاری منطقه‌ای با تمرکز بر حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، امنیتی و نظامی مؤثر است.
امضای این تفاهم‌نامه راهبردی که از سال ۹۸ در دولت دوازدهم دنبال شده و با تداوم و پیگیری در دولت سیزدهم، در دولت چهاردهم به امضا خواهد رسید، نشانه رویکرد سیاست چندجانبه‌گرا در دولت‌های مختلف جمهوری اسلامی ایران است که به دام یک‌جانبه‌گرایی نیفتاده و با عقلانیت به ظرفیت‌های منطقه‌ای توجه داشته و دارند.
قانون معاهده اساس روابط متقابل ایران و اصول همکاری بین ایران و روسیه در سال ۱۳۷۹ امضا شد و در سال ۱۳۸۰ (۲۰۰۱) به تصویب مجلس رسید. این موافقت‌نامه عملا ۲۰ ساله بود و در سال ۲۰۲۱ میلادی، مدت زمان اجرای آن به پایان رسید. در این موافقت‌نامه، فرایند تمدید خودکار به مدت پنج سال پیش‌بینی شده بود که اگر طرفین قبل از اتمام مهلت پایان اجرای آن نقطه نظری نداشتند، خود به خود تمدید می‌شود و بنابراین این موافقت‌نامه تا ۲۰۲۶ تمدید شده است.
اما با توجه به اطلاعات منتشر شده از سوی رسانه‌های روسیه و آنچه سفیر ایران در این کشور تاکنون مطرح کرده‌اند، با تأکید مقامات دو کشور بر ضرورت به‌روز‌رسانی قرارداد با توجه به اینکه مسائل امروز روابط نسبت به ۲۴ سال پیش خیلی گسترش پیدا کرده است مقرر شد روند رو به توسعه روابط دو کشور در چند دهه اخیر، مبنا و ریشه شکل‌گیری توافقنامه راهبردی حاضر باشد.
از جمله ویژگی‌های معاهده مشارکت جامع همکاری‌های راهبردی ایران و فدراسیون روسیه که بر پایه بیش از ۳۰ محور تنظیم شده، این است که به‌عنوان توافقنامه قراردادی بلندمدت و مبنی بر اصول منشور سازمان ملل متحد، حقوق دوجانبه و توازن تعهدات و احترام به تمامیت ارضی در آن لحاظ شده است.
ابعاد سیاسی (اینکه در ساختار قدرت، دیدگاه‌هایمان چگونه است و چگونه باید حرکت کنیم. در مجامع بین‌المللی، چگونه باید حرکت داشته باشیم)، اقتصادی (اینکه همکاری‌های استانی، انجام پروژه‌ها و همکاری‌ها در قالب دو و چندجانبه چگونه باید باشد)، حمل‌ونقل و کریدور ترانزیتی، پولی و بانکی، سرمایه‌گذاری، علمی، نفت و گاز، محیط زیستی، کشاورزی و امنیت غذایی در این معاهده مورد اهمیت است.
با توجه به اینکه ایران و روسیه دارای منابع انرژی هستند، همکاری دو کشور در حوزه‌های تجارت بین‌المللی و انرژی نیز پیش‌بینی شده است. همچنین همکاری در حوزه فناوری به‌ویژه فناوری‌های نوین، امنیت اطلاعات و سایبری نیز در موافقت‌نامه جامع ایران و روسیه آمده است. همکاری در بخش انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای، مسائل دفاعی و نظامی و همکاری در مبارزه با تروریسم، مسائل محیط‌زیست و دریای خزر، مقابله با پولشویی و جرائم سازمان‌یافته، برخی دیگر از مفاد این موافقت‌نامه را تشکیل می‌دهند.
هر چند که همانند هر توافق دیگری نمی‌توان منتظر منافع سریع و دفعی از امضای این توافقنامه بود؛ اما به نظر می‌رسد در میان‌مدت و بلندمدت دستاورد‌های قابل‌توجهی برای کشور به دنبال داشته باشد؛ بنابراین بر اساس اطلاعات مطرح شده، انتظار می‌رود معاهده‌ای به امضا برسد که صرفا نیاز‌ها و توان جاری را در بر نمی‌گیرد، بلکه بر اساس آن برای دهه‌های آینده برنامه‌ریزی شده است.
 
افزایش همگرایی ایران و روسیه
سفر رئیس‌جمهور ایران به مسکو و امضای «معاهده جامع راهبردی ایران و روسیه» نه‌تنها گامی نمادین، بلکه حرکتی راهبردی برای تقویت روابط تهران و مسکو در میانه تغییرات ساختاری در نظام بین‌الملل است. طی دهه گذشته، همگرایی میان ایران و روسیه به واسطه اشتراک در منافع منطقه‌ای و جهانی افزایش یافته است. این همگرایی ناشی از یک درک مشترک از تهدیدات خارجی از جمله سیاست‌های مداخله‌جویانه غرب، تحریم‌های اقتصادی و تمایل به ایجاد نظم چندقطبی جهانی است.
تحریم‌های یک‌جانبه غرب علیه ایران و روسیه، زمینه‌ساز تقویت همکاری‌های اقتصادی، سیاسی و نظامی این دو کشور بوده است. این تحریم‌ها نه‌تنها موجب اختلال در اقتصاد داخلی هر دو کشور شد، بلکه آن‌ها را به سوی شراکت‌هایی سوق داد که خارج از چارچوب‌های تحریمی عمل می‌کند.
همکاری‌های منطقه‌ای در سوریه، افغانستان و دریای خزر نشان داده که این دو کشور توانسته‌اند به‌طور مؤثری نقش مکمل یکدیگر را ایفا کنند.
روسیه با دسترسی گسترده به بازارهای بین‌المللی و فناوری‌های پیشرفته و ایران، با موقعیت ژئواستراتژیک و منابع عظیم انرژی، می‌توانند هم‌زمان نیازهای همدیگر را برآورده کنند.
 
اهمیت استراتژیک معاهده جامع راهبردی ایران و روسیه
توافقنامه جامع ۴۷ ماده‌ای ایران و روسیه، طیف گسترده‌ای از حوزه‌های همکاری را شامل می‌شود که از مسائل اقتصادی و تجاری تا نظامی و امنیتی را در بر می‌گیرد. این توافقنامه که در ادامه همکاری‌های پیشین و به‌روزرسانی توافق ۲۰۰۱ تنظیم شده است، نه‌تنها پاسخی به تحریم‌های غرب، بلکه حرکتی برای تثبیت روابط بلندمدت میان دو کشور محسوب می‌شود.
در این توافقنامه، یکی از محورهای اصلی همکاری اقتصادی و به‌ویژه انرژی است. ایران به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گاز و نفت جهان و روسیه به‌عنوان صادرکننده عمده انرژی و فناوری‌های مربوطه، می‌توانند به هم‌افزایی قابل‌توجهی در این حوزه دست یابند. همکاری‌های جدید در توسعه میدان‌های نفتی، احداث خطوط انتقال انرژی و سرمایه‌گذاری در بخش انرژی هسته‌ای صلح‌آمیز، بخشی از مفاد این توافق است.
محور مهم دیگر در این توافقنامه، تقویت همکاری‌ها در حوزه حمل‌ونقل و زیرساخت‌های ترانزیتی است. کریدور حمل‌ونقل شمال-جنوب که ایران را به روسیه و در نهایت به اروپا متصل می‌کند، یکی از پروژه‌های کلیدی است که دو کشور بر اهمیت آن تأکید دارند. این مسیر نه‌تنها زمان و هزینه ترانزیت کالا را کاهش می‌دهد، بلکه وابستگی به مسیرهای غربی را نیز به حداقل می‌رساند.
یکی دیگر از موضوعات کلیدی توافقنامه، توسعه همکاری‌های نظامی و امنیتی است. ایران و روسیه در سال‌های گذشته در زمینه مبارزه با تروریسم و قاچاق مواد مخدر همکاری کرده‌اند. در سوریه، اتحاد استراتژیک میان این دو کشور موجب تضعیف گروه‌های تروریستی شد. در این توافقنامه، گسترش همکاری‌ها در حوزه امنیت سایبری و ارتقای توان دفاعی نیز مورد توجه قرار گرفته است.
 
پیام‌های سیاسی توافقنامه به غرب
این توافقنامه به‌ویژه در شرایط کنونی که تنش‌های غرب با ایران و روسیه به اوج خود رسیده، پیام روشنی به ایالات متحده و اروپا دارد. از منظر سیاسی، این توافق تأکیدی است بر سیاست استقلال‌طلبانه ایران و روسیه و اراده آن‌ها برای طراحی نظام‌های موازی در برابر ساختارهای تحت سلطه غرب.
از سوی دیگر، این توافقنامه نشان‌دهنده تلاش ایران برای ایجاد توازن در سیاست خارجی خود است. ایران با وجود تمایل به رفع تنش‌ها با غرب، درسی مهم از تجربه برجام گرفته است: نمی‌توان منافع ملی را به امید وعده‌های غرب گره زد. این نگاه، سیاستگذاران ایرانی را بر آن داشته که بر تقویت روابط با قدرت‌های شرقی مانند روسیه و چین متمرکز شوند.
روسیه به‌عنوان یکی از بازیگران کلیدی در بازآرایی نظام بین‌الملل، نقش مهمی در همگرایی قدرت‌های غیرغربی ایفا کرده است. ایران و روسیه، از طریق حضور در سازمان‌هایی نظیر سازمان همکاری شانگهای و بریکس، در حال تقویت همکاری‌های چندجانبه‌ای هستند که هدف آن کاهش وابستگی به نظام‌های مالی و تجاری غربی است.
از سوی دیگر، تحولات ژئوپلیتیک از جمله جنگ اوکراین، فشار بیشتری بر روسیه وارد کرده است تا روابط خود را با شرکای شرقی از جمله ایران تقویت کند. در این میان، ایران نیز با استفاده از فرصت‌های موجود، در تلاش است تا از این اتحاد برای پیشبرد اهداف اقتصادی و سیاسی خود بهره‌برداری کند.
تحریم‌های غرب، اگرچه انگیزه‌ای برای همکاری بیشتر ایران و روسیه فراهم کرده؛ اما به‌طور هم‌زمان موانعی در مسیر اجرای توافق ایجاد می‌کند. برای مثال، محدودیت‌های مالی و بانکی ناشی از تحریم‌ها می‌تواند اجرای پروژه‌های مشترک را با مشکلاتی مواجه کند.
فشارهای دیپلماتیک و رسانه‌ای غرب نیز ممکن است تأثیری منفی بر اجرای این توافقنامه داشته باشد. غرب به‌ویژه ایالات متحده تلاش خواهد کرد با ابزارهایی نظیر تشدید تحریم‌ها یا ایجاد اختلال در پروژه‌های مشترک، مانع از تقویت روابط تهران و مسکو شود. این موضوع می‌طلبد ایران و روسیه تمهیدات لازم را بیندیشند.
 
نگاه تاریخی به روابط ایران و روسیه
روابط ایران و روسیه، در سال‌های اخیر با تفاهم‌های دوجانبه وارد مرحله جدیدی از همکاری شده است.
معاهده مشارکت جامع همکاری‌های راهبردی ایران و فدراسیون روسیه در سال ۱۳۹۸، در دولت روحانی آغاز شد، در دولت شهید رئیسی ادامه یافت و اکنون در این دولت نهایی و امضا می‌شود. این موضوع نه‌تنها فراجناحی و اجماعی است، بلکه بیانگر یک سیاست کلان ملی است که مورد توافق همه گروه‌های سیاسی کشور قرار دارد.
فرصت‌های اقتصادی ناشی از همکاری ایران و روسیه
یکی از مهم‌ترین دستاوردهای توافقنامه جامع، ایجاد فرصت‌های اقتصادی گسترده برای هر دو کشور است. ایران و روسیه با بهره‌گیری از ظرفیت‌های اقتصادی یکدیگر، می‌توانند روابط تجاری و سرمایه‌گذاری خود را گسترش دهند. ایران به‌عنوان یکی از تولیدکنندگان بزرگ محصولات کشاورزی، می‌تواند بخشی از نیازهای بازار روسیه را تأمین کند. از سوی دیگر روسیه نیز می‌تواند در تأمین فناوری‌های صنعتی، ماشین‌آلات و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ایران نقش‌آفرینی کند. همکاری‌های فرهنگی و گردشگری نیز از دیگر زمینه‌های بالقوه همکاری است. لغو روادید برای گردشگران دو کشور و تسهیل ارتباطات هوایی، می‌تواند به رونق صنعت گردشگری در ایران و روسیه کمک کند. همکاری در حوزه فناوری‌های پیشرفته از جمله انرژی‌های تجدیدپذیر، نانوفناوری و بیوتکنولوژی، بخشی از برنامه‌های دو کشور برای تعمیق روابط اقتصادی است. ایران با نیروی انسانی متخصص و هزینه‌های پایین تحقیق و توسعه، می‌تواند شریک ارزشمندی برای روسیه در این زمینه‌ها باشد.
 
ورود ایران و روسیه به مرحله جدید
معاهده جامع راهبردی ایران و روسیه، نشانه‌ای از ورود روابط دوجانبه به مرحله‌ای جدید و عمیق‌تر است. این توافقنامه با پوشش حوزه‌های مختلف از اقتصاد و انرژی تا امنیت و فناوری، چشم‌اندازی روشن برای همکاری‌های بلندمدت دو کشور فراهم می‌کند.
این توافق به‌ویژه در شرایط حساس کنونی که نظم جهانی در حال بازآرایی است، فرصتی برای ایران و روسیه فراهم کرده تا ضمن مقابله با فشارهای غرب، جایگاه خود را در نظام بین‌الملل تقویت کنند.
درعین‌حال، موفقیت این معاهده به توانایی دو کشور در رفع موانع داخلی و خارجی از جمله تحریم‌ها و اختلافات احتمالی بستگی دارد. در نهایت، با اجرای دقیق مفاد توافقنامه و بهره‌برداری از ظرفیت‌های موجود، ایران و روسیه می‌توانند الگویی موفق از همکاری‌های راهبردی ارائه دهند که تأثیری مثبت بر نظم جهانی خواهد داشت. توافق ایران و روسیه، یک تفاهم‌نامه راهبردی و بلندمدت است که بر پایه اصول منشور سازمان ملل متحد، احترام به تمامیت ارضی کشورها و توازن تعهدات دوطرفه تدوین شده است. این توافق، ظرفیت‌های بی‌بدیل ایران و روسیه را در حوزه‌های مختلف در نظر گرفته و بر اصل همسایگی و واقع‌بینی در تعاملات دوجانبه تأکید دارد.
 
ظرفیت‌های غیرقابل انکار طرفین و نیاز روسیه به همکاری
با توجه به تحریم‌های غرب علیه روسیه و نیاز این کشور به شرکای مطمئن در شرق، همکاری راهبردی با ایران برای مسکو از اهمیت بالایی برخوردار است. از سوی دیگر، ایران با در اختیار داشتن منابع غنی انرژی، موقعیت ژئوپلیتیکی ممتاز و بازارهای اقتصادی بالقوه، شریکی کلیدی در منطقه محسوب می‌شود.
 
توجه به اصل همسایگی و منافع ملی
این توافق بر اهمیت روابط دوستانه و پایدار میان دو کشور همسایه تأکید دارد و بر واقع‌بینی در تبادلات، مبتنی بر منافع ملی استوار است. این نوع نگاه، از روابط مقطعی و تاکتیکی فراتر رفته و به‌ دنبال ایجاد یک همکاری پایدار و ساختاری است.
 
همگرایی استراتژیک در برابر نظام تک‌قطبی جهانی
یکی از اهداف کلیدی این تفاهم‌نامه، همگرایی ایران و روسیه در برابر نظام تک‌قطبی حاکم بر جهان است. همکاری استراتژیک میان این دو کشور، می‌تواند به ایجاد توازن در نظام بین‌المللی و تقویت چندجانبه‌گرایی کمک کند. نکته مهم دیگر اینکه این توافق به‌طور مستقل از مسائل منطقه‌ای مانند تحولات سوریه یا جبهه مقاومت و همچنین تأثیرات انتخابات آمریکا یا ظهور ترامپ طراحی شده است. هدف اصلی آن، تقویت منافع دوجانبه و پیشبرد همکاری درازمدت ایران و روسیه است، بدون اینکه به رویدادهای مقطعی وابسته باشد. در مجموع، این توافق نشان‌دهنده بلوغ دیپلماتیک و راهبردی ایران و روسیه برای ایجاد شراکتی پایدار، با احترام متقابل و حفظ منافع ملی هر دو کشور است.