تنش‌ها بر سر منابع آبی بین جمهوری اسلامی ایران و افغانستان در حال افزایش است، و ساخت سد پاشدان افغانستان بر روی رودخانه هریرود به عنوان جدیدترین نقطه اختلاف ظاهر شده است. تهران کابل را به نقض معاهدات دوجانبه متهم کرده و هشدار داده است که آبگیری این سد باعث کاهش جریان آب به مناطق پایین‌دست در ایران شده و اختلافات طولانی‌مدت بر سر رودخانه‌های مشترک را تشدید کرده است.
رودخانه هریرود که از کوه‌های مرکزی افغانستان سرچشمه می‌گیرد و به سمت ترکمنستان جریان دارد، در امتداد مرز‌های ایران با هر دو کشور قرار دارد. اگرچه سد پاشدان در استان هرات هنوز تکمیل نشده است، گزارش‌ها حاکی از آن است که آبگیری آن باعث کاهش تأمین آب در مناطق پایین‌دست ایران شده است.
به گزارش المانیتور، اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، در ۳ ژانویه با ثبت «اعتراض شدید» خود نسبت به «محدودیت نامتناسب آب ورودی به ایران» که ناشی از این پروژه است، اظهار داشت: «استفاده از منابع آبی و حوضه‌ها نمی‌تواند بدون احترام به حقوق جمهوری اسلامی ایران مطابق با معاهدات دوجانبه یا اصول و قواعد عرفی قابل اعمال انجام شود.»
با وجود تعامل عملگرایانه تهران با طالبان، شکایات جمهوری اسلامی ایران در مورد کمبود آب پاسخی قانع‌کننده از سوی دولت طالبان افغانستان دریافت نکرده است. سد پاشدان جدیدترین نقطه اختلاف در مناقشات طولانی‌مدت آبی بین دو کشور است.
تنش‌های آبی
ایران و افغانستان که مرزی به طول ۹۰۰ کیلومتر (۵۶۰ مایل) با یکدیگر دارند، بار‌ها بر سر توزیع آب از رودخانه هیرمند دچار اختلاف شده‌اند. این رودخانه که از کوه‌های هندوکش افغانستان سرچشمه می‌گیرد، به سمت غرب به استان سیستان و بلوچستان ایران و در نهایت به دریاچه هامون جریان دارد.
بر اساس معاهده آب هیرمند در سال ۱۹۷۳، ایران حق دریافت ۸۲۰ میلیون متر مکعب آب در سال را دارد، اما این میزان اغلب نامنظم بوده است. تنش‌ها در سال ۲۰۲۱ و زمانی تشدید شد، که سد کمال‌خان بخش بزرگی از جریان رودخانه را منحرف کرد. در ماه می ۲۰۲۳، حتی درگیری مسلحانه‌ای بین مرزبانان ایران و افغانستان بر سر این مسئله رخ داد.
از زمان به قدرت رسیدن طالبان، کابل به عنوان کشوری در بالادست، ساخت سد‌های بیشتری را برای تأمین منابع آبی برای کشاورزی آغاز کرده است.
ماه گذشته، عبدالغنی برادر، معاون نخست‌وزیر افغانستان در امور اقتصادی، در ویدئویی تکمیل قریب‌الوقوع سد پاشدان را تحسین کرد و اعلام کرد که «ذخیره‌سازی آب آغاز شده است.» این سد که ساخت آن در سال ۲۰۱۸ پس از توقفی سه‌ساله از سر گرفته شد، برای مدیریت منابع آبی بسیار مهم محسوب می‌شود. این سد ظرفیت ذخیره ۵۴ میلیون متر مکعب آب را دارد، می‌تواند ۱۳ هزار هکتار زمین کشاورزی را آبیاری کند و ۲ مگاوات برق تولید کند.
با این حال، با پیشرفت آبگیری سد، استان‌های شرقی ایران با کمبود آب مواجه شده‌اند. سایر پروژه‌های سدسازی در افغانستان، مانند سد بخش‌آباد و سد کاج‌صمد بر روی رودخانه فراه نیز در دست اجرا هستند.
در مورد پروژه پاشدان، عاصم مایار، پژوهشگر و تحلیلگر سیاست افغانستان، به المانیتور گفت که آب این سد به صورت محلی ذخیره نمی‌شود، بلکه به سمت پایین‌دست و به سد دوستی که به‌طور مشترک توسط ایران و ترکمنستان بر روی رودخانه هریرود ساخته شده است، جریان خواهد یافت.
مایار توضیح داد که برق و آب سد دوستی به طور مساوی بین ایران و ترکمنستان تقسیم می‌شود، هرچند بیشتر آب این سد از افغانستان سرچشمه می‌گیرد. با این حال، او تأکید کرد که افغانستان از این سد سودی نمی‌برد و افزود: «جمهوری اسلامی ایران بر یک راه‌حل سه‌جانبه برای حوضه رودخانه هریرود-مرغاب تأکید دارد.»
مایار همچنین پیشنهاد کرد که سد پاشدان ممکن است تنش‌ها را تشدید نکند و استدلال کرد که ایران بیشتر نگران سد بخش‌آباد در ولایت فراه افغانستان است که بخشی از حوضه رودخانه هیرمند محسوب می‌شود. به گفته او، ایران خواستار دریافت همان حجم آب از رودخانه هیرمند است که در گذشته دریافت می‌کرد.
اشوک سواین، استاد پژوهش‌های صلح و درگیری در دانشگاه اوپسالا، هشدار داد که مناقشه آبی بین جمهوری اسلامی ایران و افغانستان جدی است. او گفت که کاهش جریان آب از پروژه‌هایی مانند سد پاشدان، تخریب محیط زیست، مشکلات اقتصادی و بی‌ثباتی اجتماعی را در استان‌های شرقی ایران که با خشکسالی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، تشدید می‌کند.
سواین اشاره کرد که افغانستان این پروژه‌ها را «ضروری» می‌داند، در حالی که ایران آنها را «نقض» توافقات می‌داند، که این امر پتانسیل تشدید تنش‌ها را افزایش می‌دهد. او پیشنهاد کرد که میانجی‌گری بین‌المللی و رویکرد‌های مشترک برای مقابله با چالش‌هایی مانند تغییرات اقلیمی می‌تواند به کاهش تنش‌ها کمک کند.
روایت‌های متضاد
کابل تا حد زیادی درخواست‌های مکرر تهران برای همکاری مشترک در زمینه مناقشات آبی را نادیده گرفته است و روایت‌های دو طرف به شدت متفاوت است.
تهران اصرار دارد که استفاده از منابع آبی مشترک باید مطابق با حقوق ایران که در معاهدات دوجانبه و قوانین بین‌المللی مشخص شده است، انجام شود. با این حال، کارشناسان افغان استدلال می‌کنند که هیچ معاهده‌ای در مورد رودخانه‌های هریرود و فراه، جایی که سد‌هایی مانند پاشدان ساخته می‌شوند، وجود ندارد.
محمد رفیق شهیر، رئیس شورای متخصصان هرات، گفت که «حق طبیعی افغانستان است که ابتدا از منابع آبی خود استفاده کند.» به همین ترتیب، عبدالظهور مدبر، کارشناس اقتصادی افغان، اظهار داشت که افغانستان دارای منابع آبی قابل توجهی است؛ حدود ۸.۵ میلیارد متر مکعب، و ظرفیت تولید ۲۳،۰۰۰ مگاوات برق را دارد که ۱۰،۰۰۰ مگاوات آن می‌تواند نیاز‌های داخلی را تأمین کند و مابقی برای صادرات قابل استفاده است.
حسین سرگزی، معاون منابع طبیعی و مدیریت حوزه آبخیز در استان سیستان و بلوچستان ایران، افغانستان را متهم کرد که از آب به عنوان ابزاری ژئوپلیتیکی برای «ادعای کنترل بر معادن، زمین، جنگل‌ها و آب» استفاده می‌کند.
فداحسین مالکی، نماینده مجلس جمهوری اسلامی، نیز از دولت طالبان انتقاد کرد و گفت که این دولت در احترام به توافقات قبلی در مورد حقوق آبی، معاهدات و قرارداد‌ها کوتاهی کرده است.
با دعوت افغانستان از سرمایه‌گذاری خارجی در پروژه‌های مدیریت منابع آبی—شامل سرمایه‌گذاری‌های چینی و ترکیه‌ای—و استفاده از شرکت‌های آذربایجانی برای ساخت سد‌هایی مانند پاشدان، ممکن است وضعیت پیچیده‌تر شود.
ساخت سد پاشدان و آبگیری آن در حوضه مرزی هریرود بر بیش از دو میلیون نفر در استان خراسان رضوی ایران، از جمله مشهد، دومین شهر بزرگ کشور و محل یک زیارتگاه مهم شیعی، تأثیر گذاشته است.
عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب ایران، اقدامات افغانستان را مورد انتقاد قرار داده و اظهار داشت که این وضعیت باعث «مشکلات اجتماعی و زیست‌محیطی، به‌ویژه در تأمین آب شرب برای شهر مشهد» شده است.
با این حال، مایار استدلال کرد که سد پاشدان نمی‌تواند تأثیر قابل توجهی بر تأمین آب مشهد داشته باشد، زیرا تنها ۵ درصد از ظرفیت سد دوستی در پایین‌دست را ذخیره می‌کند. او افزود که کمبود آب شرب در حوضه رودخانه هیرمند، نه حوضه هریرود، مسئله‌ای فوری‌تر است.
تغییرات اقلیمی: یک عامل اصلی
در نهایت، روابط بین جمهوری اسلامی ایران و افغانستان می‌تواند تحت تأثیر شدید تغییرات اقلیمی قرار گیرد. افزایش بارش یا موسمی‌های طولانی‌تر ممکن است تنش‌ها را کاهش دهد، در حالی که خشکسالی‌های طولانی‌مدت می‌تواند درگیری‌ها را تشدید کند.
تالاب‌های منطقه سیستان ایران پیشتر به شوره‌زار تبدیل شده‌اند و روستا‌ها را خالی از سکنه و حیات‌وحش را تقریباً نابود کرده‌اند. امنیت آبی در منطقه هیرمند نیز در خطر است.
مایار پیشنهاد کرد که جمهوری اسلامی ایران می‌تواند در فناوری‌های صرفه‌جویی در مصرف آب در افغانستان سرمایه‌گذاری کند و بخشی از آب ذخیره‌شده را دریافت کند. او همچنین اشاره کرد که هر دو کشور می‌توانند از صندوق‌های سازگاری با تغییرات اقلیمی بهره‌مند شوند، زیرا این صندوق‌ها محدودیتی ندارند، حتی با وجود اینکه ایران توافق پاریس را تصویب نکرده و افغانستان تحت تحریم است.