در دنیای معاصر انسان‌ها بیش از هر زمانی به بیرون از خود نگاه می‌کنند و در تلاش‌اند خود را در آینه‌های فرهنگ جهانی و فناوری‌های نوین بیابند اما در این مسیر به ‌طور ناخودآگاه از خویشتن خود غافل می‌شوند.

حجت‌الاسلام دکتر یحیی جهانگیری سهروردی، پژوهشگر مطالعات اسلامی و مبلغ بین‌الملل در صحبت‌های خود از اعتکاف به‌ عنوان نه تنها یک عمل عبادی، بلکه یک انقلاب عمیق و ضروری در برابر این تهاجم فرهنگی یاد می‌کند. اعتکاف به ‌ویژه در زمانه‌ای که شناخت خود به دست فراموشی سپرده شده، دعوتی است به توقف و بازگشت به درون، به جایی که انسان می‌تواند در خلوتی که از دنیای بیرون بدست می‌آورد، هویت اصلی خود را دوباره کشف کند. این فرایند در واقع نوعی پاسخ به بحران معاصر است؛ بازگشتی به دنیای معنوی که در آن، آگاهی از خود پیش از آگاهی از جهان بیرون اهمیت می‌یابد.

اعتکاف مهم است اما برای بشر امروز مهم‌تر

دکتر جهانگیری سهروردی با بیان اینکه اعتکاف، انقلاب بزرگ اجتماعی است، تصریح می‌کند: اعتکاف یک انقلاب در برابر یورش فرهنگ جهانی امروز است که از خود گمشدگی را به ما یاد داده و ما را در «غفلت از شناخت خود» رها کرده است. انسان امروز آن قدر درگیر یافتن آگاهی از بیرون شده که درون خود را فراموش کرده است. خداوند در قرآن نیز می‌فرماید برای رسیدن به کمال انسانی در کنار سیر زمینی، سیر ضمیری نیز باید داشت.

این استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه انسان برای یافتن دانش سیر زمینی کرده و به دورترین کشورها سفر می‌کند، توضیح می‌دهد: ما در زمین به دنبال یافتن معرفت و شناخت هستیم ولی خدا می‌فرماید این شناخت و معرفت در درون شماست. به بیانی دیگر انسان، شناخت را در جهان بیرون جست‌وجو می کند در حالی که بخشی از این معرفت در جان خود بشر است. انسان چنان خود را درگیر علم حصولی کرده که از علم اصولی بازمانده است.

خواندن جان پیش از خواندن جهان

وی با اشاره به اینکه پیامبر اکرم(ص) پیش از اسلام انسانی کاملاً بی‌سواد بود، می‌گوید: این انسان بی‌سواد در غار حرا به خواندن جان خود پرداخت و پیش از آنکه به خواندن جهان بیرون بپردازد به دنبال کشف خود بود و این گونه توانست در عین بی‌سوادی از درون جان خود برای بشریت ارمغانی چنین بزرگ و باشکوه داشته باشد. خداوند در آیه ۱۵۱ سوره بقره می‌فرماید: «کَمَا أَرْسَلْنَا فِیکُمْ رَسُولًا مِنْکُمْ یَتْلُو عَلَیْکُمْ آیَاتِنَا وَیُزَکِّیکُمْ وَیُعَلِّمُکُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَیُعَلِّمُکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُون» چنان که در میان شما رسولی از خودتان فرستادیم که آیات ما را برای شما تلاوت می‌کند و نفوس شما را از پلیدی جهل پاک و منزه می‌گرداند و به شما تعلیم کتاب و حکمت می‌دهد و آنچه را نمی‌دانید به شما می‌آموزد.

اعتکاف یک انقلاب است

این مبلغ بین‌المللی ادامه می‌دهد: در دنیایی که بشر امروز معرفت را در جهان می‌جوید نه در جان، باید بیش از پیش به اعتکاف پرداخت؛ چراکه اعتکاف یک انقلاب بزرگ اجتماعی است. اعتکاف یک انقلاب در برابر یورش و هژمون فرهنگی جهان غرب است که از خود گمشدگی را به ما یاد داده و ما را در غفلت از شناخت خود رها کرده است چنان که ما برای یافتن هر آگاهی به گوگل بیش از جان خود مراجعه می‌کنیم. بشر امروز آنچنان به دنبال کشف دیگران است که کشف خود را به فراموشی سپرده و اعتکاف نه تنها یک مسلک بلکه یک انقلاب علیه این یورش فرهنگ جهانی است.

وی تصریح می‌کند: بشر امروز چنان درگیر شبکه‌های اجتماعی شده که خود را فراموش کرده و ویژگی اعتکاف، لذت خلوت است برای جستن خود؛ چنان که خداوند در قرآن به پیامبرش می‌فرماید: «قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلا، به پا خیز شب را مگر اندکی. نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا، نیمی از شب یا اندکی از آن را». بشر دیروز «خلوت» داشت تا خود را بشناسد اما امروز دنیای غرب به بشر «تفرد» و «از خود تک شدگی» داده است. بشر دیروز با خود خلوت داشت اما در همان نیمه شب به فکر دیگران بود و برای دیگران دعا می‌کرد. امام حسن مجتبی(ع) در حدیث شریفی می‌فرماید: مادر گرامیشان حضرت زهرا(س) در مناجات شبانگاهی‌شان مؤمنین و مؤمنات را دعا می‌فرمود و برای خود دعایی نمی‌کرد. می‌فرماید در شب جمعه مادرم فاطمه(س) در محراب خود ایستاده و مشغول بندگی حق تعالی بود و پیوسته در رکوع و سجود و قیام و دعا بود و تا صبح شنیدم پیوسته دعا می‌کرد برای مؤمنین و مؤمنات و ایشان را نام می‌برد و بسیار برای ایشان دعا می‌کرد و برای خود دعایی نمی‌کرد. گفتم ای مادر! چرا برای خود دعا نکردی چنان که برای دیگران کردی؟ فرمود: یا بُنَیَّ! الْجارُ ثُمَّ الدّار؛ اول همسایه را باید رسید و آخر خود را.

اعتکاف نجات از تفرد است

این پژوهشگر مطالعات اسلامی تشریح می‌کند: خلوت بشر دیروز، روایت درون بود اما همراه با دغدغه‌های دیگر انسان‌ها اما غرب ما را به تفرد گرفتار کرده است. انسان امروز به دنبال پست گذاشتن و خودنمایی از خود است، به جای سلف به دنبال سلفی است و اعتکاف نجات از تفرد است. انسان امروز در جمع زندگی می‌کند اما با جمع زندگی نمی‌کند و هر کسی به دنبال کار خود است اما در الهیات اعتکاف هر چند فرد در خلوت است اما به فکر دیگران است. اعتکاف ظرفیت جدی برای شناخت خود است و ما باید توجه به خود و دریافتن خود را در اعتکاف جدی بگیریم. ما نباید اعتکاف را تنها یک روش دینی یا شیعی بدانیم؛ چرا که اعتکاف یک ظرفیت جدی برای شناخت خود است. اعتکاف یعنی «در خلوت شدگی». یکی از خطاهای ما در اعتکاف، جمعی کردن آن است. ما مناسک فردی و جمعی داریم که گاهی برعکس می‌شود در حالی که اعتکاف خلوت شدگی را می‌طلبد.

فراهم بودن زمینه و زمانه بندگی در مسجد

ایشان در پاسخ به این پرسش که چرا اعتکاف باید در مسجد اتفاق بیفتد؟ می‌گوید: اعتکاف یک خلوت است و خلوت باید در جایی رقم بخورد که زمینه و زمانه بوی خدا و سجده بدهد و انسان را قدری به اصل خود برگرداند. به جایی که تنها زیست می‌کرد باید پیش کسی ببرد که خود تک و تنهاست و در مسجد زمینه و زمانه این بندگی و خلوت فراهم است. در بخشی از آیه ۴۰ سوره حج آمده است: «وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللهِ کَثِیراً» باید فقط خدا را بشنوی، از قیل و قال شهر خلوت شوی و صدای درون را بشنوی. در بیرون از مسجد که صدای مدرنیته جان ما را درگیر کرده است نمی‌توان صدای جان را شنید.

حجت‌الاسلام جهانگیری سهروردی در پایان با انتقاد از برخی برنامه‌ها در اعتکاف بیان می‌کند: برنامه‌هایی مثل اعتکاف علمی، کتاب‌خوانی، فیلم و تصویر و خبر و... در اعتکاف جایی ندارد. اگر سه روز اعتکاف به معنای واقعی اتفاق بیفتد روح و جان انسان را صیقل خواهد داد. اعتکاف یک رویداد برای گزارش ورود، خروج و... نیست بلکه اعتکاف فرصتی است برای دیده نشدن و آمدن در آلونک خود.