نوجوانی را می‌توان پرچالش‌ترین دوره زندگی هر فرد در نظر گرفت و گذار سلامت از این دوران نیازمند شناخت است؛ هرچه والدین، نظام تعلیم و تربیت و جامعه شناخت خود را از دوره نوجوانی ارتقا دهد، گذار از این دوران آسان‌تر خواهد بود و شاهد چالش‌ها، اختلالات و معضلات کمتری خواهیم بود.  

 

نوجوانی دوره‌ای از گذار زیست انسانی از کودکی به جوانی است، یعنی فرد هنوز هم کودک است و هم نیست و هم جوان است و هم نیست. این جمع نقیضین که در کلام هم گران می‌آید در زندگی بسی گران‌تر است و به همین علت این دوره پرچالش است.  

 

ایکنا برای پرداختن به موضوع «شناخت چالش‌های روانشناختی نوجوانان» گفت‌وگویی با سالومه آقایی، روانشناس بالینی انجام داده است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.  

 

 

نوجوانی دوره‌ای بین کودکی و بزرگسالی است که دوران گذار و آشفتگی بزرگ در رابطه با تغییر بدن، روابط نزدیک و انتظارات را شامل می‌شود. در واقع دوران نوجوانی یکی از سریعترین مراحل رشد بوده و به دلیل تغییرات عصبی رشدی و هورمونی است که در بدن نوجوانان رخ می‌دهد. نوجوانان باید دوران بلوغ را طی کنند و بیاموزند که چگونه هویت خود را جدا از هویت والدین بیابند. نوجوانی، به عنوان مرحله سخت یا سرنوشت‌ساز نیز نامیده می‌شود؛ چراکه دوران دگرگونی جسمی و روانی است. این مرحله به عنوان مرحله حیاتی رشد در نظر گرفته می‌شود که به فرد اجازه می‌دهد به اهداف رشدی خاصی، چون توسعه هویت و تفکر انتزاعی پیچیده دست یابد تا از نظر شناختی و فکری بتواند مسائل پیچیده‌تری را درک کند. به همین دلیل دوره نوجوانی، می‌تواند یک دوره حساس برای شروع اختلالات روانی محسوب شود.

 

 

نوجوانان امروزی مانند بزرگسالان اغلب با مشکلات اجتماعی رو‌به‌رو هستند. آنها همچنین ممکن است مستعد چالش‌های دیگری نیز باشند، چون مغز آنها در حال رشد بوده و بدنشان به سرعت در حال تغییر است. همچنین با پیشرفت تکنولوژی نوجوانان امروزی نسبت به والدینشان با مسائل اجتماعی جدید و متفاوتی رو‌به‌رو هستند. رسانه‌های الکترونیک، ارتباطات دیجیتال و رسانه‌های اجتماعی، نحوه تعامل نوجوانان با همسالان خود را تغییر داده است؛ از این رو نوجوانان در مهارت ارتباط بین فردی ممکن است مشکلاتی داشته باشند.

 

چالش‌های گوناگونی وجود دارد که ممکن است نوجوانان با آن درگیر شوند و رایج‌ترین آنها افسردگی، سوء مصرف مواد، مشکلات رفتاری یا تحصیلی در مدرسه، مشکلاتی درباره تصویر خود از بدنشان و اینکه ممکن است به ظاهر خود بیش از اندازه و غیرمنطقی اهمیت دهند که باعث می‌شود بخواهند در رفع آن مشکلات، آسیب‌هایی به جسمشان بزنند؛ مانند لاغری‌های افراطی و طبق الگویی که جامعه می‌پسندد. همچنین جراحی‌های زیبایی که اکنون در میان نوجوانان در حال گسترش است و تغییراتی که در بدن خود می‌دهند تا به شکل خاصی درآیند.

 

فشار همسالان نیز در این بین بسیار مهم است، ممکن است استرس‌ها و مسائل رفتاری، جنسیت، چاقی، بارداری‌های نوجوانی، مدیریت زمان، فشار‌های تحصیلی و ... برای آنها پیش بیاید و یا ممکن است، درگیری‌های خانوادگی داشته باشند و یا عزت نفس پایین و فشار‌های اجتماعی برای آنها مسئله‌ساز شود.

 

 

اگر یک نوجوان مجموعه‌ای از عوامل خطر را دارد، لازم است برای این نوجوان کاری انجام دهیم. علائمی که باید به دنبال آنها باشیم؛ این است که از نظر درسی و عملکرد به طور قابل توجهی ضعف پیدا کنند. باوجود تلاش بسیار، نمراتی که در مدرسه دارد، بسیار پایین باشد و نگرانی و اضطراب شدیدی داشته باشد، ممکن است نخواهد به طور منظم به مدرسه برود. شکایات فیزیکی مکرر، تغییرات مشخص در خوردن و خوابیدن، مشکلات شدید در تمرکز در مدرسه یا منزل، افسردگی و نگرش منفی و پایدار طولانی، کم اشتهایی، مشکل در خوابیدن و یا حتی افکار مرگ دیده شود. همچنین نوسانات خلقی شدید و نگرانی‌های بسیار، مانع زندگی روزمره آنها شود. همچنین استفاده مکرر از الکل یا مواد مخدر علائمی است که باید نگران نوجوان شد.

 

 

فکری که به ذهن نوجوان خطور می‌کند، سوال مهم «من چه کسی هستم» است. احساس ناراحتی و سردرگمی نوجوان، ناشی از عدم اطمینان از اینکه چه کسی است و یا هدف واقعی او در زندگی‌اش چیست و اینکه می‌خواهد چه کاره شود، برای او مسائل مهم هویتی محسوب می‌شوند. در واقع نوجوان می‌آموزد، چه چیزی او را منحصر‌به‌فرد می‌کند. عدم دلبستگی به والدین، عزت نفس پایین، افسردگی، تأثیر منفی بزرگسالان، عدم پذیرش در گروه همسالان و ... می‌تواند در نوجوانان بحران هویتی ایجاد کند. از این رو باید به آنها کمک کرد تا پاسخ سوال‌های خود را بیابند و به سلامت از این مرحله عبور کنند.

 

در واقع والدین می‌توانند محیط حمایتی را برای نوجوانان فراهم کنند. گوش دادن فعالانه بدون قضاوت داشته باشند که بسیار مهم است. اغلب والدین اجازه صحبت به نوجوان نمی‌دهند و نصیحت می‌کنند؛ بنابراین گوش دادن فعالانه بدون هیچ گونه قضاوت، نصحیت و پند و اندرز حائز اهمیت است. به احساسات او اعتبار ببخشید، چون می‌خواهیم به او کمک کنیم که خود و استعدادهایش را کشف کند و بفهمد چه کسی است؛ بنابراین والدین می‌توانند فضای امنی را برای گفت‌و‌گو فراهم کنند که نوجوانان احساس راحتی کرده و افکار و احساسات خود را بدون اینکه قضاوت شوند، به اشتراک بگذارند.

 

والدین، نوجوانان را در معرض تجربیات، سرگرمی‌ها و فعالیت‌های متنوع قرار دهند تا علایق خود را کشف کنند، احساسات آنها را تأیید کنند، به فردیت آنها احترام بگذارند. هر یک از آنها منحصر‌به‌فرد هستند و آنها را مجبور نکنید که در نقش‌ها و انتظارات از پیش تعیین شده قرار گیرند. پیشرفت‌ها و گام‌های مثبت آنها را شناسایی و تأیید کنید.

 

 

در سال‌های اخیر افسردگی در نوجوانان به طور چشمگیری افزایش پیدا کرده است. ارتباط والدین با فرزندان در این زمینه، نقش مهمی دارد و روابط سالم خانوادگی و یا فقدان آنها بر افسردگی نوجوانان تأثیر می‌گذارد، داشتن رابطه ایمن و شاد با والدین به احساس کنترل قدرت نوجوانان در زندگی اشاره دارد. البته ممکن است حتی در شرایط مطلوب ارتباط میان والدین و فرزندان، افسردگی پیش بیاید، که در این صورت ارتباط سالم و گرم خانوادگی می‌تواند علائم افسردگی را کاهش دهد. اگر درگیری‌های خانوادگی مدیریت نشود، نیز می‌تواند باعث افسردگی شود و بسیاری از اختلالات دیگری را به وجود آورد و بر سلامت آنها تأثیر بگذارد.

 

در مدرسه عوامل استرس‌زا مانند روابط غیرهمدلانه با دوستان، عدم تأیید از سوی همسالان، ارتباط ضعیف با معلم و فضای کلاس و مدرسه مشکلات سلامت روان را در میان نوجوانان افزایش می‌دهد. فشار تحصیلی، تکالیف سنگین و استرس‌های مدرسه نیز می‌تواند سلامت روان آنها را به خطر اندازد.

 

در جامعه، نوجوانان تمایلات شدیدی به استقلال دارند و چون توانایی‌های شناختی آنها به سرعت در حال افزایش و رشد است، ممکن است آنها بخواهند وقت کمتری را با خانواده خود بگذرانند و بیشتر با همسالان خود ارتباط داشته باشند. از این رو اینکه چه افرادی با آن‌ها دوست شوند، ممکن است آنها را دچار آسیب کند و یا رفتارهای مثبت آنها را تقویت کند، از این رو باید به این مسئله دقت کرد. 

 

 

معلمان باید بیاموزند که شناخت خود را از نوجوانان بیشتر کنند. اگر تشخیص دهند که در نوجوان تغییرات رفتاری به وجود آمده و این تغییرها را بشناسند و مورد توجه قرار دهند، می‌توانند از بروز بسیاری از مشکلات جلوگیری کنند و به موقع آنها را به روانشناس مدرسه یا مشاوره‌های روانشناسی دیگر ارجاع دهند.

 

در مدرسه فضایی ایجاد شود که دانش‌آموزان احساس تعلق به مدرسه داشته باشند و در این فضا احساس امنیت کنند و این فضا مناسب حال آنها باشد. با توجه به اینکه نوجوانان از نظر رشد چه تغییراتی می‌کنند، براساس آن برنامه‌هایی را برای نوجوانان درنظر بگیرند که به سلامت روان نوجوانان کمک کنند و از سوی دیگر از یکسری مسائل پیشگیری کنند و به نوجوانان یاد بدهند، چه کار‌هایی در طول زندگی انجام دهند تا آسیب نبینند. این برنامه‌ها می‌تواند براساس نیاز نوجوان‌ها، سلامت روان آنها را ارتقا دهد.

 

 

انتظارات زیاد و فشار والدین برای موفقیت ممکن است باعث ایجاد اضطراب و استرس در دانش‌آموزان شود. به فرزندانمان مسئولیت بدهیم تا مهارت‌های لازم را برای مقابله با استرس بیاموزند. همواره تأکید می‌کنیم که والدین از اشتباهاتی که داشته‌اند، برای فرزندان خود تعریف کنند تا آنها متوجه شوند، والدینشان نیز این دوران را تجربه کرده‌اند و اشتباهاتی داشته‌اند. همچنین والدین به آنها بگویند که چه کاری می‌توانستند انجام دهند. در این صورت آنها مهارت مقابله با اشتباهاتشان را خواهند داشت و سعی خواهند کرد، آن را جبران کنند.

 

والدین مراقب علائم افسردگی نوجوانان باشند. با نوجوانان درباره روش‌های سالم استفاده از رسانه‌های اجتماعی صحبت کنند که این آموزش بهتر است از سنین کودکی باشد و اقداماتی را برای محدود کردن زمان صفحه نمایش انجام دهند. البته با زور و اجبار نمی‌توانند این کار را انجام دهند و بهتر است نوجوانان برنامه‌های جایگزین داشته باشند،مثلاً کلاس‌های آموزشی یا ورزشی بروند.

 

نوجوانان ممکن است در این دوره، دچار اختلالات غذا خوردن شوند یعنی بیش از حد غذا بخورند و یا رژیم‌های افراطی بگیرند. والدین می‌توانند الگوی خوبی برای فرزندان خود باشند، به ویژه برای آنها تبیین کنند که چگونه رسانه‌ها می‌توانند مفهوم زیبایی را تحریف کنند. از سویی فشار منفی همسالان می‌تواند بسیار آسیب زننده باشد. از این رو والدین تا جایی که می‌توانند با دوستان فرزندانشان آشنا شوند و آنها را ارزیابی کنند. در این دوره ممکن است انگیزه اندکی داشته باشد، بنابراین باید آنها را تشویق کنند تا به هدف نهایی خود برسند و موفق شوند.

 

گفت‌و‌گو از سمیه قربانی