جوان آنلاین: رویکرد‌های سیاسی کشور‌های مختلف ممکن است در منافع مختلف کشور‌ها اثرگذار باشد، از این رو به نظر می‌رسد آنچه بیش از هر چیز برای حل بحران بهره‌برداری از آب مشترک مرزی ایران و افغانستان اهمیت دارد، حل مناقشات آبی بدون در نظر گرفتن مناسبات سیاسی است.
به گزارش راه‌دانا، پس از آنکه دولت طالبان در افغانستان به آبگیری سد پاشدان در نقطه مشترک هریرود اقدام کرد، واکنش‌های بسیاری از سوی مقامات کشورمان نسبت به این اقدام صورت گرفت.
ساکنان حوضه آبریز هریرود در هر دو کشور ایران و افغانستان طی سالیان سال، از جریان طبیعی این رودخانه فرامرزی بهره‌مند شده‌اند و حقوق عرفی و تاریخی برای هر دو طرف ایجاد شده بود، با این حال، اما اقدام یکجانبه طرف افغان نسبت به بهره‌برداری یکجانبه از رودخانه هریرود نه‌تنها تأمین آب شرب و بهداشت چند میلیون نفر را متأثر کرده است بلکه موجب خواهد شد محیط زیست پایین‌دست هریرود متحمل آسیب‌های گسترده محیط زیستی شود.
ایران بار‌ها در چارچوب مذاکرات دیپلماتیک اعتراض رسمی خود را نسبت به اثرات منفی فرامرزی ناشی از اقدامات سدسازی یکجانبه طرف افغان در حوضه هریرود اعلام کرده و از این طریق خواستار همکاری مشترک برای ارزیابی و کاهش این اثرات و انتخاب توسعه پایدار به جای توسعه مخرب بوده، اما این رایزنی‌های دیپلماتیک در میدان عمل نتیجه‌بخش نبوده است. ساخت سد پاشدان از سوی افغانستان روی یکی از سرشاخه‌های هریرود، مشکلات متعددی را برای تأمین آب شرب مردم در محدوده خراسان‌رضوی ایجاد می‌کند.
براساس قوانین بین‌الملل بهره‌برداری از آب‌های مرزی مشترک باید با در نظر گرفتن منافع طرفین صورت گیرد، از این رو بهره‌برداری یکجانبه افغانستان از هریرود به عنوان یکی از موارد نقض قوانین بین‌المللی در حوزه آب به شمار می‌رود.
در قرارداد‌های مختلف، افغانستان متعهد به تأمین حقابه ایران از هیرمند شده، اما در عمل اجرای این تعهدات با مشکلات جدی روبه‌رو بوده است. از نظر تاریخی، این تنش‌ها را می‌توان به دو عامل اصلی نسبت داد: ساختار‌های دولتی ناپایدار در افغانستان و کاهش بارش‌ها در منطقه. دولت مرکزی افغانستان به‌طور مداوم با چالش‌های داخلی و خارجی مواجه بوده که توانایی این کشور را در مدیریت منابع مشترک آبی کاهش داده است. از سوی دیگر، کاهش بارش‌ها و بروز خشکسالی‌های مکرر در منطقه سیستان‌وبلوچستان ایران نیز بر شدت این تنش‌ها افزوده است.
پیوند‌های دیرینه هویتی و انتظار احترام به منافع متقابل
به نظر می‌رسد پیوند‌های دیرپای هویتی، فرهنگی، نژادی، مذهبی و تمدنی دو ملت ایران و افغانستان و حضور نزدیک به پنج‌دهه‌ای میلیون‌ها تبعه افغانستان در ایران، حفظ و تعمیق مناسبات دو کشور در زمینه‌های مختلف را مستلزم احترام به منافع متقابل و پرهیز از اقدامات یکجانبه آسیب‌زا می‌کند.
آنچه اهمیت دارد موافقت‌نامه‌های دوجانبه است که اصول قابل اعمال حقوق بین‌الملل معاهداتی، عرفی و حقوق طبیعی مردمان پایین‌دست رودخانه‌های مشترک و نیز اصل حسن همجواری در بهره‌برداری منصفانه دو ملت از منابع آبی حاصل از رودخانه‌هایی را که طی قرون و اعصار متمادی به اقتضای جغرافیای طبیعی منطقه از افغانستان به سمت ایران سرازیر بوده‌اند، شامل می‌شود.
اسماعیل بقایی، سخنگوی دستگاه دیپلماسی کشورمان در این باره با اشاره به اینکه از افغانستان انتظار می‌رود در استمرار جریان آب از رودخانه‌های مرزی که از سمت افغانستان به ایران جریان دارد، همکاری و موانع ایجادشده را مرتفع کند، گفت: «جمهوری اسلامی ایران بار‌ها به طرق مقتضی به ویژه از مجاری دیپلماتیک رسمی و سازوکار‌های کارکردی (فنی) به طرف‌های افغان تأکید کرده است که بهره‌برداری از منابع و حوضه‌های آبی نمی‌تواند بدون رعایت حقوق ایران وفق معاهده‌های دوجانبه یا اصول و قواعد عرفی قابل اعمال و نیز اصل مهم حسن‌همجواری و همچنین ملاحظات زیست‌محیطی صورت گیرد.»
ضرورت حل مسئله آب‌های مشترک بدون رویکرد‌های سیاسی
رویکرد‌های سیاسی کشور‌های مختلف ممکن است در منافع مختلف کشور‌ها اثرگذار باشد، از این رو به نظر می‌رسد آنچه بیش از هر چیز برای حل بحران بهره‌برداری از آب مشترک مرزی ایران و افغانستان اهمیت دارد، حل مناقشات آبی بدون در نظر گرفتن مناسبات سیاسی است.
تشکیل کارگروه‌های تخصصی برای بررسی راهکار بهره‌مندی طرف‌ها می‌تواند از بروز بحران‌های زیستی و محیطی برای کشور‌های همسایه جلوگیری کند؛ راهبردی که در دولت سیزدهم با بهره‌گیری از دیپلماسی موفق منطقه‌ای توانست دست‌کم بخشی از حقابه هیرمند را تأمین کند و مشکل کم‌آبی در سیستان‌وبلوچستان را کاهش دهد.
در حقیقت ایران باید معادله برد- برد یعنی منافع مشترک با افغانستان ایجاد کند تا از این طریق مانع گسترش بحران آبی در منطقه شرق کشور شود.