به گزارش خبرنگار ایرنا، «تمام استان‌های کشور به جز گیلان درگیر پدیده فرونشست زمین هستند»؛ با انتشار این خبر در روزهای اخیر نگرانی از گسترش این پدیده در کشور بیش از پیش افزایش یافت و در حالی که بر اساس گزارش‌ها فرونشست زمین در نقاط مختلف ایران در حال گسترش است استان فارس نیز از مهمترین استان‌هایی است که همواره در صدر این اخبار نگران کننده قرار دارد.
این استان پهناور در طول سال‌های گذشته با این بحران رو به رو بوده و امسال هم اتفاقات ناخوشایندی را در این حوزه تجربه کرده است.
اخبار نگران کننده فرونشست زمین در استان فارس
چهارشنبه ۱۶ خرداد ۱۴۰۳ بود که عضو شورای بخش سیاخ‌دارنگون شیراز از ایجاد فرونشست در جاده سیاخ‌دارنگون در جنوب غرب شیراز خبر داد و ۱۷ خرداد ماه نیز اعلام شد که شرق دریاچه نمک یا مهارلو که در ۲۰ کیلومتری جنوب شرق شیراز و بین این کلان‌شهر و شهرستان سروستان قرار دارد نیز دچار فرونشست شده است.
خروجی ساحلی شرقی رودخانه خشک شیراز هم حوالی ظهر چهارشنبه هفتم شهریور ۱۴۰۳ فرونشست کرد که این مسأله موجبات نگرانی مردم این منطقه را فراهم کرد.
عضو هیات علمی مهندسی عمران دانشگاه شیراز هم ۲۶ مهرماه در در "شب علم" دانشگاه شیراز اعلام کرد: ۷۰دشت استان فارس از جمله مرودشت هفتهزار و ۲۰۰ کیلومتر مربعی که بحرانی‌ترین نقطه کشور به شمار می‌رود با نرخ سالیانه ۳۰ سانتیمتر به همراه بناهای تاریخی تخت جمشید، مسکن مهر و مجتمع پتروشیمی در حال فرونشست است.
او برداشت بی‌رویه آب برای مصارف کشاورزی را علت اصلی فرونشست زمین در منطقه مرودشت، تخت جمشید و نقش‌رستم قلمداد کرد و گفت: فرونشست‌ها به فاصله ۱۰ متری نقش رستم و ۳۰۰ تا ۵۰۰ متری تخت جمشید در حال وقوع است و به صورت شکاف‌های عظیم قابل مشاهده است.
پیگیری استاندار فارس برای حل مشکل
بدین‌ترتیب استاندار فارس سوم دی ماه سال جاری در دیدار با معاون وزیر صمت و رییس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور این موضوع را مطرح کرد و در حالی که فرونشست زمین را نگران کننده دانست، گفت: با توجه به موارد فرونشست زمین که اکنون در فارس رخ داده باید چاره‌اندیشی مبتنی بر علم در دستورکار قرار گیرد.
دکتر حسینعلی امیری که معتقد است دلایل فرونشست زمین متعدد است و هر اقدامی به دستگاه یا سازمانی مربوط می‌شود؛ افزود: سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی باید مرجعیت مدیریت موضوع را بر عهده گیرد و سایر سازمان‌ها همراهی‌های لازم را انجام دهند.
بر اساس استاندارد جهانی اگر میزان فرونشست زمین از چهار میلیمتر در سال بیشتر باشد باید شرایط، بحرانی اعلام شود؛ این در حالیست که گفته می‌شود فرونشست زمین سالانه در تهران ۳۶ سانتیمتر، فارس ۵۴ سانتمیتر، خراسان ۲۵ و اصفهان ۲۳ سانتیمتر است؛ البته کارشناسان در این زمینه بر این باور هستند که میزان فرونشست به نسبت شرایط جغرافیایی منطقه اهمیت پیدا می‌کند.
نقش شرایط جغرافیایی بر میزان فرونشست
مدیر مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور در این باره گفت: فرونشست استان فارس را نباید با فرونشست سایر استان‌ها مقایسه کرد چراکه شرایط زمین‌شناسی در این استان پهناور با دیگر استان‌ها متفاوت است.
طهمورث یوسفی در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا افزود: وضعیت رشته‌کوه‌ها، گسل‌ها و به طور کلی ساختار زمین‌شناسی استان فارس با ساختار زمین‌شناسی دیگر استان‌ها از جمله تهران، مشهد و اصفهان متفاوت است و وقتی سخن از فرونشست به میان می‌آید نمی‌توان این استان‌ها را با هم مقایسه کرد.
او ادامه داد: دشت‌های واقع در استان فارس دشت‌هایی بین‌کوهستانی هستند به طوری که برخی از این دشت‌ها کوچک، محصور شده بین رشته‌کوه‌ها و بی‌ارتباط با دشت‌های پایین‌دستشان هستند و می‌توان گفت این ویژگی یکی از ویژگی‌های خوب دشت‌های استان فارس به شمار می‌رود چراکه باعث می‌شود پدیده فرونشست از یک دشت مانند دشت مرودشت که در شرایط کنونی با فرونشست شدیدی رو به روست به دشت پایین‌دست آن سرایت نکند.
دشت مرودشت بحرانی‌ترین منطقه
مدیر مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور وضعیت دشت‌های فارس را از نظر فرونشست بسیار بحرانی دانست و گفت: دشت مرودشت یکی از مناطقی است که با بحران پدیده فرونشست دست و پنجه نرم می‌کند و هنوز هم نرخ فرونشست در این دشت بالاست؛ میانگین میزان فرونشست در این دشت در طول این سال‌ها از ۱۷ سانتیمتر تا ۱۵ سانتیمتر در سال متغیر بوده است.
یوسفی یادآور شد: هرچه که در دشت مرودشت به کوهستان‌ها نزدیک شویم فرونشست کمتر می‌شود و به ۶ یا ۹ سانتیمتر در سال می‌رسد؛ برخی به اشتباه تصور می‌کنند که دشت مرودشت به صورت یکپارچه نشست می‌کند؛ در حالی که فرونشست در برخی قسمت‌های این دشت بیشتر و در برخی نقاط کمتر است.
او دشت مرودشت را یکی از بزرگترین و مهمترین دشت‌های استان فارس قلمداد کرد و افزود: این منطقه قطب کشاورزی است و از آثار باستانی مهمی بهره می‌برد؛ لذا نیاز است که هر چه سریعتر تدابیر لازم برای عبور از این بحران اتخاذ شود.
ضرورت اولویت‌بندی دشت‌های فارس
مدیر مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور که معتقد است برداشت آب‌های زیرزمینی بیشترین تأثیر را در گسترش فرونشست در استان فارس دارد، گفت: برای مدیریت فرونشست در استان فارس در وهله نخست دشت‌ها باید اولویت‌بندی شوند و دشتی مانند دشت مرودشت که در وضعیت بحرانی‌تری نسبت به سایر دشت‌ها قرار دارد می‌بایست در اولویت اول قرار بگیرد؛ دشت‌های فسا، داراب، قیروکارزین، کوار و استهبان هم در اولویت دوم هستند چراکه این دشت‌ها یک دوره فرونشست پرمخاطره را پشت سرگذاشته‌اند اما در حال حاضر به شرایط نسبتا مطلوبی رسیده‌اند.
یوسفی اضافه کرد: زمانی دشت ششده فسا حدود ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر در سال فرونشست داشت، همچنین دشت داراب در گذشته فرونشست ۱۷ تا ۳۰ سانتیمتری در سال را تجربه می‌کرد اما در حال حاضر میزان فرونشست در این دشت‌ها کاهش یافته؛ هم‌اکنون ضخامت آبرفت در این مناطق ۱۰۰ تا ۱۵۰ متر است اما ضخامت چاه ۲۵۰ متر است یعنی آب از زیر لایه رسوبی برداشت می‌شود؛ در چنین شرایطی مشکل فرونشست این دشت‌ها با یک مدیریت یکپارچه محلی حل می‌شود.
چه باید کرد؟
او در خصوص چگونگی مدیریت فرونشست در استان فارس گفت: روش مطالعه در خصوص فرونشست باید تغییر کند؛ همچنین جنبه‌های مختلف مخاطرات ناشی از فرونشست می‌بایست بیش از پیش مورد توجه قرار بگیرد.
مدیر مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور درباره اقدامات انجام شده برای رسیدگی به وضعیت فرونشست دشت مرودشت گفت: بر اساس داده‌هایی که با مطالعات راداری و ماهواره‌ای ارائه شده پهنه‌بندی خطر فرونشست این دشت مشخص شده و اطلاعات آب‌های زیرزمینی هم به آن اضافه شده؛ اطلاعات ژئوفیزیک که قبلاً جمع‌آوری شده نشان می‌دهد ضخامت‌ها در دشت مرودشت بیشتر از ۴۰۰ متر است که این اتفاق خوبی نیست.
یوسفی معتقد است در حال حاضر باید پایش میدانی انجام شود و تأثیرات مخاطرات ناشی از فرونشست بر ساخت و سازها و زیرساخت‌ها رصد شود؛ در نهایت هم این اطلاعات با داده‌های علمی قبلی تلفیق شود تا بتوان از این طریق سیاست‌ها و تدابیر لازم را اتخاذ و به ارگان‌های مختلف اطلاع‌رسانی کرد.
به گفته او این اطلاعات کمک شایانی به مدیریت یکپارچه در بخش‌های مختلف می‌کند و باعث می‌شود تکلیف دستگاه‌های متولی مشخص شود.
مدیر مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور میانگین کلی فرونشست در استان فارس را هفت‌سانتی‌متر در سال اعلام کرد و گفت: متولیان در حوزه آب اقدامات خوب و قابل توجهی برای جلوگیری از گسترش فرونشست انجام داده‌اند که پلمپ چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتورهای هوشمند، تغذیه آبخوان‌ها و هدایت آب به درون زمین از مهمترین اقدامات در این زمینه است؛ این اقدامات لازم است اما کافی نیست.
راهکارهای جلوگیری از گسترش فرونشست
وی مدیریت در زمینه الگوی کشت را یکی از مهمترین راهکارها برای جلوگیری از گسترش فرونشست در استان فارس دانست و افزود: فرهنگ‌سازی بین کشاورزان و حتی دیگر مردم جامعه بسیار حائز اهمیت است؛ با برداشت بی‌رویه آب در مناطقی که نزدیک به دریاچه یا کوه است آب آلوده و شور با املاح مضر دریاچه‌ها وارد آب‌های زیرزمینی می‌شود و این آب‌ها جایگزین آب‌های شیرین خواهند شد و موجبات آلودگی آب و فرونشست را فراهم می‌کنند.
او بر این باور است که باید بازنگری مجدد در طرح احداث سدها، تونل‌ها و شبکه‌های انتقال آب بین حوزه‌ای انجام و کنترل سیلاب هم هدفمند شود.
آن طور که مدیر مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور می‌گوید اگر مدیریت سیلاب انجام شود تأثیر بسزایی در جلوگیری از هدررفتن آب و تغذیه آبخوان‌ها دارد.
یوسفی اضافه کرد: نباید در مناطقی که با تنش آبی مواجه هستند صنایع آب‌بر تعریف شود، مقررات ساخت و ساز هم باید در کانون توجه قرار بگیرد، برای زیرساخت‌های قدیمی مقاوم‌سازی انجام شود و در مناطقی که ساخت و ساز جدید انجام می‌شود فرونشست‌ها دیده شود.
او همچنین معتقد است که برنامه‌ها باید بر اساس آمایش سرزمین پیش برود و سازمان‌های مرتبط با مدیریت بحران خشکسالی و بی‌آبی نیز بایستی در کنار هم قرار بگیرند تا مدیریت یکپارچه محقق شود.
مدیر مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور همچنین گفت: فرهنگ‌سازی و آموزش تغییر مصرف آب و سبک زندگی به ویژه در مناطق روستایی از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ لذا این مهم باید بیش از پیش در اولویت متولیان امر قرار بگیرد.