برنامه‌های کاشت درخت و بوته در ایران که به‌طورعمده به دست سازمان منابع طبیعی در شش هفت دهه‌ی گذشته اجرا شده، بیشتر با گونه‌های غیربومی مانند کاج و سرو نقره‌ای و اقاقیا و آتریپلکسِ خارجی و برخلاف عادتِ طبیعت، تک‌گونه‌ای یا فقط با دو سه گونه بوده است. در شهرها و روستاها نیز انواع گونه‌های زینتیِ وارداتی و غیربومی بیشترین سطح فضاهای سبز را اشغال کرده‌اند. اما در چند سال اخیر، در پی سال‌ها کار ترویجیِ بوم‌گرایان (کارشناسان و کنشگران محیط زیست) رویکرد به گیاهان بومی افزایش یافته است.
بهترین راه برای افزایش کیفیت و گسترش سطحِ جنگل‌ها، درختزارها و مراتع این است که فشارهای انسانی بر این فضاها را کاهش دهیم؛ کاستن از شمار دام‌هایی که در کوه و دشت می‌چرند، مقابله‌ی جدی با قاچاقچیان چوب و زغال‌سازها، جلوگیری از سدسازی، جلوگیری از راه‌سازی‌های افراطی و مخرب، و جلوگیری از علف‌چینی و بوته‌کنی از مهم‌ترین راهکارهای حفظ و ارتقای کیفیت جنگل‌ها و درختزارها و چمنزارها و بوته‌زارهای کشور است. با این حال، کاشت نهال و بذر هم برای باززنده‌سازی پوشش‌های گیاهیِ ازدست‌رفته لازم است. در این زمینه، گذشته از آن که باید طرح‌های بزرگ ملی با رویکرد جنگل‌داری و مرتع‌داریِ بوم‌گرا یعنی هماهنگ با طبیعت اجرا شود، می‌توان در قطعه‌های بسیار کوچک هم جنگل و مرتعی را ایجاد یا احیا کرد.
ریزجنگل (microfarest) یک پهنه‌ی بسیار کوچک، در حد دویست سیصد مترمربع، و حتی در ملک‌های خصوصی در حد چند ده مترمربع است که با نهال‌ها و بوته‌های بومیِ متنوع به صورت چندلایه پوشش یافته است. چنین پوشش‌هایی را گاه حتی بی آن که نهال و بذری بکاریم، می‌توانیم ایجاد کنیم. به این ترتیب که قطعه‌ای از باغ، باغچه‌ی ساختمان، بوستان (پارک) یا زمین بایر را به حال خودش رها کنیم و فقط نگذاریم که لگدکوب انسان یا دام یا حیواناتِ ولگرد شود. در فاصله‌ی دو سه فصل خواهیم دید که "گونه‌های پیشتاز" و یکی دو سال بعد گونه‌های پایدارتر در زمین خودنمایی می‌کنند. در مواردی هم می‌توان با کاشتِ ترکیبی از نهال‌ها و بذرهای متنوعِ محلی سرعت پدیدآمدن ریزجنگل را افزایش داد.
در چنین ریزجنگل یا ریزمرتع‌ها، ده‌ها گونه حشره (از جمله، پروانه‌های خوش آب‌ورنگ)، پرنده، قارچ، ریز جانداران خاکزی، و پستانداران و خزندگان کوچک، فضای زیستی و خوراک می‌یابند و به این ترتیب نقطه‌های داغ زیستی (biodiversity hotpoint) شکل می‌گیرند. ریزپوشش‌های گیاهی نیاز به مراقبت‌های سنگین مانند بیل‌زنی و کوددهی و سم‌پاشی و آبیاری ندارند، به حفظ و باززنده‌سازیِ زیگونگی (تنوع زیستی) کمک می‌کنند، در جذب کربنِ هوا که عامل گرم شدن زمین است تا حد دویست کیلوگرم در سال به ازای هر دویست مترمربع مؤثرند، قابل اجرا توسط افراد و گروه‌های بی‌شمارند، نیاز عاطفی انسان به طبیعتِ وحش را تا حدی برآورده می‌سازند، و به جذب و حفظ بارش‌ها تا حد ده هزار لیتر در سال در هر دویست مترمربع کمک می‌کنند. در موضوع آب دادن، با توجه به مشکل کم‌آبیِ کشور، باید توجه داشت که درختان بومی فقط در دو سه سال اول نیاز به آبیاری دارند، و گیاهان علفی و بوته‌ای هم در فصل خشک سال می‌توانند سه چهار ماهی به "خواب تابستانی" بروند و در ماه‌های دیگر بی نیاز به آبیاری یا با مقدار بسیار کم آب زیستِ سرزنده داشته باشند.
اگرچه امروزه، فکر اولیه‌ی ریزجنگل را به زیست‌شناس ژاپنی آکیرا میاواکی (Akira Miyawaki) نسبت می‌دهند، اما نسل‌های پیشینِ ما به‌تجربه یا با دانشِ ضمنیِ خود دریافته بودند که در امان نگه داشتن بخش‌هایی از طبیعت، و حفظ پوشش گیاهیِ فشرده‌ی آن کاری است بس ارزشمند. در این زمینه، می‌توان به حفظ درختان دوروبرِ نیایشگاه‌ها و گورستان‌ها و آب‌بندان‌ها، یا نگاهداشت بوته‌ها و درختچه‌های خاردارِ اطراف کشتزارها، کاشت فشرده‌ی درختان بومی در کناره‌ی جوی‌های آب‌رسانی، و اجرای قرق‌های بومی اشاره کرد.
پیشنهاد:
- سازمان‌های منابع طبیعی و محیط زیست، شهرداری‌ها و دهیاری‌ها، و دیگر نهادها با جلب مشارکت مردمِ هر محل، لکه‌های کوچک از جنگل و مرتع را که در محیط‌های مسکونی یا در میانه‌ی کشتزارها و باغ‌ها باقی مانده، شناسایی کنند و حفظ آن‌ها را در دستور کار قرار دهند.
- شهرداری‌ها و دهیاری‌ها، بوستان‌هایی با استفاده از گیاهان بومی درست کنند و قطعه‌هایی از هر بوستان را بی هیچ دستکاری به حال خود بگذارند تا گیاهان خودرو در آن‌ها به‌شکل چند لایه ببالند.
- کسانی که باغ دارند، چند صد مترمربع از فضای باغ را به کاشت نهال‌های بومی اختصاص دهند و در آن از هیچ سم و کودی استفاده نکنند. چنین قطعه‌ها به رشد حشره‌هایی کمک خواهد کرد که می‌توانند باروری درختان میوه را افزایش و جمعیت آفت‌ها را کاهش دهند.
- در باغچه‌ی ساختمان‌ها، شیوه‌ی "باغچه‌آرایی با گیاهان خودرو" را پیش بگیریم.
- در محیط‌های آموزشی، گیاهان بومی به دانش‌آموزان و دانشجویان شناسانده شود.
هشدار!
به‌هیچ‌وجه در محیط‌های طبیعی به‌شکل خودسرانه بذرپاشی و نهال‌کاری نکنید، خاک را زیرورو نکنید، بذر و نهال یک منطقه را به منطقه‌ی دیگر نبرید، گیاهان غیربومی و مهاجم نکارید، و حتما کار در طبیعت را در همکاری با اداره‌های مسئول و سازمان‌های باتجربه انجام دهید.
*مدیر گروه دیده‌بان کوهستانِ انجمن کوه‌نوردان ایران
۴۷۲۳۲