آیت‌الله احمد مبلغی، استاد درس خارج فقه محیط زیست در اسلام در گفت‌وگو با ایکنا، به تشریح نحوه مطرح شدن مسئله آلوده کردن هوا در منابع اسلامی پرداخت و گفت: در ادبیات اسلامی واژگانی وجود دارد که ناظر بر مقوله آلودگی است که یکی از آن ادبیات تقابل بین دو واژه طیّب و خبیث است. اگرچه شارع این دو واژه را در مورد خوردن(اکل) به کار برده است ولی مفهوم طیب و خبیث جزو واژگانی نیستند که شرع آنها را برای اولین بار مطرح کرده باشد بلکه مفاهیمی هستند که نزد بشر وجود داشته و بشر مفهوم طیب و خبیث را فقط در ارتباط با خوردنی‌ها به کار نمی‌گرفته و در حوزه‌های مختلف پاک بودن و آلوده بودن کاربرد دارد اما به دلیل اهمیت غذا شرع بحث طیب و خبیث را آنجا پیاده کرده است.
وی ادامه داد: طیب بودن حلال و خبیث بودن حرام، به همه مباحث سرایت می‌کند چوم خباثت دلیل حرمت و پاکیزگی دلیل حلال بودن است و هر کجا طیبی باشد حلال است مگر اینکه به جهت خاصی حلال بودن از آن ساقط شده باشد، در غیر این صورت در منطق شرع طیب حلال است و آلودگی که زیان و ضرر دارد حرام است. در مبانی اسلامی قاعده مهم «لا ضَرَر و لا ضِرار فی الاسلام» را داریم؛ پس ایجاد آلودگی، استعمال آلودگی و استفاده از امر آلوده حرام است.
مبارزه با آلودگی واجب است
آیت‌الله مبلغی تصریح کرد: اگر آلودگی زیان و ضرری ایجاد کند حرام است؛ همچنین عدم مبارزه با آلودگی کار محرمی است و مبارزه با آلودگی واجب است. انوع آلودگی‌ها را داریم و به برکت تخصص‌های دانش بشری در حوزه محیط زیست با انوع آلودگی‌ها آشنا شده و می‌دانیم آلودگی خاک، آب، هوا، صوتی، حرارتی، نوری، رادیواکتیو، الکترومغناطیسی و ... وجود دارد که در میان این آلودگی‌ها برخی در درجه زیان رسانی گسترده‌تر و فوری‌تری هستند و برخی در درجات پایین‌تر قرار دارند؛ اما همه آلودگی‌ها مضر هستند و وقتی امری مضر است قاعده «لاضرر» شامل حال آن می‌شود و ایجاد و استفاده از آن یا در معرض آن قرار گرفتن یا دیگران را در معرض آن قرار دادن حرام است و رها کردن آن هم به گونه‌ای که ضرر بزند برای کسی که قادر به برطرف کردن آن است، حرام است.
وی با اشاره به اینکه به موجب چند ویژگی آلودگی هوا در صدر آلودگی‌ها قرار دارد، گفت: آلودگی هوا گستردگی و فراگیری دارد؛ انتشار سریع دارد و به همه مناطق سرایت می‌کند؛ به اندازه انسان‌هایی که در آن منطقه گسترده‌ای که هوا آلوده است تنفس می‌کنند، مضرات آلودگی به انسان‌ها اثر دارد؛ تأثیرات منفی آلودگی هوا فوری است چراکه وارد ریه‌ها و سپس وارد گردش خون می‌شود و انواع و اقسام بیماری‌ها را ایجاد می‌کند و موجب مرگ‌های زودرس می‌شود. بنابراین آلودگی هوا آلودگی کوچکی نیست که بتوان از کنار آن به سادگی عبور کرد.
آلودگی از شدیدترین محرمات است
این مدرس درس خارج فقه محیط زیست در اسلام، تصریح کرد: آلودگی هوا اگر موجب مرگ نشود هم آثار جبران‌ناپذیر بر سلامت انسان می‌گذارد و بیماری‌های متعدد و متکثر را همزمان ایجاد می‌کند. اسلام بر پاک و پاکیزه بودن هم در بعد مادی و هم در بعد معنوی توجه دارد و از جمله واژگانی که اسلام به صورت مشترک بر ماده و معنا و مادیت و معنویت تأکید کرده است، پاکی است و در مقابل آن نیز پلیدی قرار دارد. هرجا که آلودگی باشد و این آلودگی موجب آسیب شود از شدیدترین محرمات اسلامی است و اسلام آن را قبول ندارد و باید با آن مبارزه کرد.
آیت‌الله مبلغی خطاب به دولتمردان، گفت: مسئولان باید مسئله آلودگی هوا را بسیار جدی بگیرند و این جدی گرفتن باید به نحوی باشد که اولویت اول آنها در عملکردشان باشد نه حتی اولویت دوم و سوم آنها؛ چراکه این مسئله به حیات انسان‌ها مربوط است.
از گناهان اجتماعی بی‌خبریم
این مدرس حوزه علمیه قم در پاسخ به این سؤال که چرا گناه بزرگ آلوده کردن هوا و محیط زیست چندان بین مردم و مسئولان شناخته نشده است و بسیاری از آن اطلاع ندارند؟ گفت: در میان ما متدینان و متشرعان دو مشکل وجود دارد که به دین باز نمی‌گردد بلکه به خود ما باز می‌گردد. مورد اول اینکه عمدتاً دین را در یک مدار فردی و متوجه به وظایف فرد می‌بینیم و اساساً در فضای اجتماعی، گناه اجتماعی به دلیل همان دید فردی اصلاً به چشم نمی‌آید یا یک گناه کوچک تلقی می‌شود که می‌توان از کنار آن عبور کرد؛ در حالی که گناهی که در فضای اجتماعی به حیات جامعه ضربه می‌زند قابل مقایسه با گناهی که فرد انجام می‌دهد و به خود و یا صرفاً یک فرد دیگر صدمه می‌زند، نیست.
آیت‌الله ملبلغی تشریح کرد: این تجربه، تجربه ماقبل توجه به فضاهای اجتماعی پیچیده و مدرن است و ما در آن شرایط چون به داشتن یک نگاه فردی عادت کرده بودیم، گویی فقط گناهان را در آن حوزه می‌بینیم و نمی‌توانیم بفهمیم وقتی گفته می‌شود ضرر، ضرر به جمع مسلماً بدتر از زیان وارد کردن به یک فرد، همسایه، رفیق، شریک و ... است. ولی ما می‌فهمیم که زیان زدن به یک فرد حرام است اما نمی‌دانیم که زیان زدن به جمع نیز حرام و البته حرام بزرگ‌تری است.
این مدرس حوزه علمیه تصریح کرد: این مشکل در ذهنیت ماست که به سمت تمرکز بر فرد و دور شدن از نگاه به جمع رفته است. اما گناه‌ها در حوزه‌های نیمه اجتماعی و اجتماعی بسیار سخت‌تر و آسیب‌زاتر و از نظر درجه گناه بالاتر و تبعات اخروی و مسئولیتی آن بسیار شدیدتر است.
وی در خصوص مسئله و مشکل دوم، گفت: مسئله دوم این است که ما محیط زیست کنونی را با محیط زیست 100 سال قبل مقایسه می‌کنیم. در آن دوران محیط زیست قوام داشت و چون تکنولوژی‌ها و صنعت امروزی نبود، ضرباتی که از طریق انسان به محیط زیست وارد می‌شد توسط محیط زیست جبران و جایگزین می‌شد مثلاً در آن دوران وقتی حیوانات را شکار می‌کردند یا ماهی‌ها را صید می‌کردند، چون تعداد حیوانات بسیار زیاد و صید کم بود، اصلاً احساس نمی‌شد که صدمه‌ای به محیط زیست وارد شده یا وقتی درختی قطع می‌شد احساس نمی‌شد که جنایتی در حال رخ دادن است. از سوی دیگر تکنولوژی نبود که آب را از عمق زمین بیرون بکشد و به صورت گسترده در مصارف کشاورزی استفاده شود. چون به همان ذهنیت عادت کرده‌ایم همچنان فکر می‌کنیم طبیعت خود را احیا می‌کند.
مدرس درس خارج فقه محیط زیست در اسلام تصریح کرد: اکنون تکنولوژی به جان آب، خاک و هوا افتاده و انواعی از آلودگی‌ها توسط صنعت ایجاد می‌شود. از سویی به صنعت محتاجیم اما همین صنعت انواع بی‌رحمی‌ها را علیه محیط زیست انجام می‌دهد و تهدیدات بزرگی را متوجه حیات جامعه بشری کرده است.
گناه بزرگ ذهنیت فردی ساده‌انگار نسبت به محیط زیست
آیت‌الله مبلغی ادامه داد: این دو ذهنیت اشتباه به یک نقطه می‌رسند و ذهنیت فردی ساده‌انگار نسبت به محیط زیست را ایجاد می‌کنند و همین جاست که خاستگاه ظهور و بروز بزرگترین گناهان است. همان حکم فقهی که مدام مطرح می‌کنیم «لا ضَرَر و لا ضِرار فی الاسلام» مصداق خیلی بزرگ، پایدار و گسترده‌ای با دامنه‌های گسترده و تکرار شونده در محیط زیست دارد و فقها و حوزه‌های علیمه باید از همان خاستگاه لاضرر، ادبیات دینی، مسئولیت‌ها، تقصیرها، ضمان‌ها و ... به این مصادیق بزرگ توجه کنند.
وی اظهار کرد: چون گذشتگان برخی مسائل را مطرح نکرده‌اند دلیل این نیست که اسلام در خصوص محیط زیست سکوت کرده است. ضرری که آلوده کردن محیط زیست برای انسان دارد، ضرر بسیار جدی‌تری است و باید به آن توجه کرد.
مسئولان طغیان محیط زیستی نکنند
وی در پاسخ به این سؤال که اگر بخواهید به مسئولان در خصوص آلوده کردن هوا هشدار دهید، چه آیه‌ای را مطرح می‌کنید؟ گفت: آیه هشتم سوره الرحمن که می‌فرماید: «أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزَانِ؛ تا مبادا از اندازه درگذريد» را مطرح می‌کنم. طغیان به ظلم عادی گفته نمی‌شود. طغیان به ظلم سیل آسایی گفته می‌شود که وقتی می‌آید همه چیز را با خود می‌برد. آیه می‌فرماید در میزان طغیان نکنید. برخی گمان می‌کنند که این میزان در اینجا منظور ترازو است اما اینطور نیست چون در آیه قبل‌تر می‌فرماید: «وَالسَّمَاءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِيزَانَ؛ و آسمان را برافراشت و ترازو را گذاشت»(آیه 7 سوره الرحمن). و آسمان هم با توازن و عدل برقرار شده است. و این واژه «وضع» اصولاً نگاه تکوینی دارد. وقتی اینگونه است طغیان در میزان بنابر یک تفسیر یعنی رفتار حساب‌نشده، رفتار فاقد مدیریت و بی‌توجهی از ناحیه کسی که می‌تواند مدیریت کند و بی‌توجهی می‌کند که چنین رفتاری مصداق طغیان است.
لزوم عمل مسئولانه‌تر در مقابل طغیان علیه محیط زیست
آیت‌الله مبلغی تصریح کرد: انقلاب اسلامی شکوهمندانه می‌رود که شریعت و دین را در عرصه‌ها پیاده کند و اکنون از سوی فقهای حوزه‌های علمیه باید بخش‌های شریعت محیط زیست ارائه شود و مسئولان هم در برابر این محیط زیست و طغیان علیه محیط زیست مسئولانه‌تر عمل کنند. این مسئله تسامح و تعارف‌بردار نیست و بسیار جدی است و باید مسئولان به آن توجه کنند.
وی در پایان سخنان خود گفت: محیط زیست نقطه چهارراه همه زندگی بشر شده است. یک راه به سمت دین و فرهنگ، یک راه به سمت اقتصاد، یک راه به سمت فناوری و یک راه به سمت مباحث اجتماعی می‌رود و همه این موارد و فعالیت‌ها از این چهارراه آغاز می‌شود و همه حرکت‌ها به سمت همین چهارراه بازمی‌گردد؛ لذا حفاظت از محیط زیست را باید جدی‌تر بگیریم. قرآن می‌فرماید: « وَالْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَامِ؛ و زمين را براى مردم نهاد» (آیه 10 سوره الحرمن). یعنی خداوند زمین را برای همه مردمان قرار داده است و منظور از مردم(انام) مردم یک منطقه، یک شهر و یا حتی یک عصر و دوران نیست، بلکه زمین متعلق به همه مردم در همه اعصار است و باید آن را پاس داشت و حرمت آن را حفظ کرد و از این جهت است که همه کارها در حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها، ادارات و هر وزارتخانه‌ای باید پیوست محیط زیستی داشته باشد. پیوست محیط زیستی امروزه قوی‌ترین پیوستی است که برای هر مقوله‌ای باید تعریف و ایجاد شود و هر کسی هر فعالیتی می‌کند نگاهی به محیط زیست و اقتضاعات آن در محیط کاری خود داشته باشد.
گفت‌وگو از زهرا ایرجی
انتهای پیام