فرهنگ یک جامعه، تشکیل شده از عوامل مختلفی است که اعتقادات و حتی طرز تفکر مردم هم نقش به سزایی در شکل گیری آن و ادامه پیدا کردن اش در نسل‌های بعد دارند. برخی از همین سخنان و اعتقادات گاهی اوقات بر مبنای علم و آگاهی نیستند و حتی دلیل محکم و درستی هم برای آن وجود ندارد. در زبان عربی نیز برای هر سخن عجیب که از عالمی غیر از عالم بشری و علم و تجربه انسانی آگاهی می‌دهد، کلمه خرافات را برگزیده‌اند. خرافات در برخی از جوامع بخش بزرگی از فرهنگ آن قبیله، منطقه، یا حتی کشور را تشکیل می‌دهد. حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمد رسول رمضانی، استاد حوزه و دانشگاه در گفت‌وگویی اختصاصی با قدس، به بررسی جزئیات «خرافات» و بررسی آن در دین اسلام پرداخته است.

سخنی که ریشه منطقی ندارد!

حجت‌الاسلام‌والمسلمین رمضانی با اشاره به معنای دقیق کلمه خرافات گفت: خرافات به باور افکار یا اعمالی گفته می‌شود که بدون پایه و اساس علمی یا منطقی هستند و از ترس جهل یا عادت‌های فرهنگی شکل می‌گیرند. این باورها می‌توانند در مورد رویدادهای طبیعی آینده‌نگری شانس و حتی بدشانسی یا نیروهای فراطبیعی باشند. برای درک آسان‌تر این کلمه در تمام ابعاد، آن را به گروه تقسیم بندی می‌کنیم:

• خرافات مربوط به شانس یا بدشانسی مانند اعتقاد به نحس بودن عدد ۱۳ یا شکستن آینه
• خرافات مذهبی یا خرافات معنوی و باورهایی که بر اساس سوء تفسیرهای دینی تفسیرهای غلط پیش می‌آید مانند نخ بستن به امامزاده یا درخت
• خرافات مربوط به طبیعت مانند باور به قدرت قدرت جادویی گیاهان یا حیوانات
• خرافات مربوط به آینده نگری مانند طالع بینی فالگیری یا تعبیر خواب
• خرافات روزمره زندگی که متاسفانه بسیاری از مردم گرفتار این موضوع هستند مانند عبور گربه سیاه از یک مسیری که تعبیر بدشانسی می‌کنند

دور شدن از مسیر حق

خرافات علاوه بر نداشتن منطق و اساس‌های علمی، اساس دینی و اسلامی هم ندارد. حجت‌الاسلام رمضانی در ارتباط با موضوع خرافات در اسلام بیان کرد: در گذشته‌های دور که مردم جاهل بودند، عادت‌های نادرستی هم شکل گرفتند که به دلیل نداشتن علم و آگاهی در آن زمان بود. حتی در همان زمان هم اسلام موضوع خرافات را به شدت مورد نکوهش قرار داده زیرا مانع از پیشرفت فکری انسان‌ها می شود و حتی انسان را از مسیر حق هم دور میکند. وقتی اعتقاد به خرافات در وجود آدمی ریشه کند، مسیر او به انحراف کشیده می‌شود و زمینه موضوعاتی همچون ظن و گمان بد را هم شکل می‌دهد. قرآن کریم نیز به همین دلایل در آیات متعددی با خرافات و باورهای بی‌پایه مبارزه کرده و مردم را به تعقل، تفکر، تدبر، فضیلت و پیروی از حق سفارش کرده که مجموع این موارد راهی برای نجات انسان از هر موضوعی خارج از منطق، علم و دین میشود.

تفسیر خرافات در آیات

این استاد حوزه و دانشگاه با تفسیر برخی از آیات قرآن در باب ظن و گمان افزود: خداوند در آیه ۳۶ سوره یونس می‌فرماید « وَمَا یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا ۚ إِنَّ الظَّنَّ لَا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئًا ۚ » و اکثر این مردم جز از خیال و گمان باطل خود از چیزی پیروی نمی‌کنند در صورتی که گمان و خیالات موهوم هیچ از حق بی‌نیاز نمی‌گرداند (و به علم یقین نمی‌رساند) این آیه به این اشاره دارد که مردم بیشتر دنبال گمان هستند دنبال علم نیستند. با علم، حقیقت برای انسان روشن می‌شود و با ظن و گمان همیشه انسان به جهل می‌رسد. گمان، هرگز جای جایگزین حقیقت نمی‌شود و این آیه به صراحت از پیروی از گمان‌ها و باورهای بی‌اساس انسان را منع می‌کند.

او با اشاره به آیه ۱۸ سوره زمر نیز گفت: « الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ ۚ » آن بندگانی که سخن بشنوند و به نیکوتر آن عمل کنند، آنان هستند که خدا آنها را (به لطف خاص خود) هدایت فرموده . این آیه نیز به انسان‌هایی که از بین سخنان مختلف، از بهترین سخن پیروی می‌کنند، اطاعت می‌کنند و آن را به عنوان یک الگو قرار می‌دهند اشاره کرده است.

تقلید بدون تعقل

حجت‌الاسلام رمضانی همچنین در خصوص تقلیدهایی که از ناآگاهی و صرفا پیروی از یک موج خاص در جامعه صورت می‌گیرد و همین تقلیدها ادامه روی منتقل شدن خرافات به دیگران نیز می‌شود عنوان کرد: بخش زیادی در جامعه امروز ما گرفتار این تقلید کورکورانه هستند. گاهی می‌بینیم که حتی تقلید در بعضی از انسان‌هایی که به نوعی علم هم دارند ولی بازهم از روی ندانستن و نا آگاهی کاری می‌کنند هم پیش می‌آید. این‌ها تقلید کورکورانه است که قرآن آنها را نهی کرده و در آیه ۲۲ سوره زخرف فرموده « إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنَا عَلَیٰ أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَیٰ آثَارِهِمْ مُهْتَدُونَ » ما پدران خود را به عقاید و آیینی یافتیم و البته ما هم که در پی آنها رویم بر هدایت هستیم به این معنا که در واقع هدایت شدیم. قرآن این تقلید بدون تعقل را نقد می‌کند و آن را ریشه بسیاری از انحرافات می‌داند.

انحراف از مسیر حقیقت

وی همچنین در ادامه با ذکر معایب خرافات از منظر اسلام گفت: دوری از حقیقت و گمراهی از اولین معایبی هستند که در دین اسلام هم به آنها اشاره شده است. خرافات انسان را از حقیقت دور می‌کند و باعث می‌شود که در مسیر انحرافی گام بردارد این موضوع نه تنها مانع رشد فکری و معنوی انسان می‌شود بلکه او را از شناخت خداوند و حقایق دینی هم باز می‌دارد. بنابراین اگر بخواهیم از گمراهی و انحراف دوری کنیم باید از خرافات دوری کنیم.

این کارشناس مذهبی تضعیف ایمان و عقلانیت را عیب دوم خرافات دانست و بیان کرد: وقتی انسان به باورهای نادرست روی می‌آورد دیگر نمی‌تواند حقیقت را به درستی تشخیص دهد. مورد سوم هم مانع شدن از پیشرفت خوب اجتماعی در جامعه است. اگر اجتماعی گرفتار خرافات شود، در آن جامعه جهل و عقب ماندگی هم رخ می‌دهد و جامعه‌ای می‌شود که به جای علم و تفکر و تعقل به خرافاتی تکیه می‌کند که از پیشرفت جلوگیری می‌کنند. در برخی از کشورها مانند هند و پاکستان که ریشه‌های خرافات در آنها بسیار عمیق است باعث بدبینی به دین می‌شود و همین خرافات را به دین نسبت می‌‎دهند و در آموزه‌های اسلامی تغییر ایجاد می‌کنند. وقتی هم که در اصول و آموزه‌های اسلام تغییر ایجاد شود، مردم هم از حقایق از بندگی از دین لذت نمی‌برند و دیگر به دنبال گرفتن اطلاعات صحیح از آن نخواهند بود.

ترس‌های بی اساس

اعتقاد به برخی از خرافات مانند باور به شوم بودن عدد ۱۳،‌ترسی در مردم ایجاد می‌کند که حجت‌الاسلام رمضانی نیز با مقدس شمردن تمام اعداد در اسلام و با اشاره به پوچ بودن این مسئله گفت: این انسان‌ها هستند که با عقایدشان برخی اعداد را نحس می‌دانند، عقایدی که بی‌پایه هستند و باعث ایجادترس و اضطراب در زندگی می‌شوند. هرچه ما به سمت جنبه علمی و منطقی پیش برویم و به مردم آموزش و آگاهی لازم را بدهیم که دین شناس شوند و و به متون دینی اشراف داشته باشند، می‌توانند از خرافات وترس‌های بی اساس آن هم نجات پیدا کنند. آموزش مفاهیم قرآنی و آموزش مفاهیم روایات سیره نبوی بهترین ابزار برای مقابله با خرافات است که می‌تواند خرافات را از یک جامعه ریشه کن کند.

وی ادامه داد: باترویج تفکر انتقادی نیز می‌توانیم هر چیزی را قبول نکنیم و مبنای کارمان تفکر عقلانی با تاکید بر اهمیت تفکر انتقادی در زندگی باشد تا خرافات که مردم را به دوری از باورهای درست سوق می‌دهد دنبال نکنیم. هرچه در یک کشور مراکز علمی، دانشگاه‌ها و حوزه‌ها علوم طبیعی، علوم اجتماعی، علوم اعتقادی و قرآنی بیشتر آموزش داده شود می‌تواند بسیاری از باورهای خرافی را از بین ببرد. انسانی که با خرافات مبارزه کند و باور آن را در ذهن خود از بین ببرد، نه تنها به رشد فردی بلکه به پیشرفت جامعه نیز کمک می‌کند.

نیایش احمدی _ خبرنگار تحریریه جوان قدس