آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی در دیدار مدیران و خبرنگاران ایکنا که اسفند سال ۱۳۸۴ انجام گرفت، با تجلیل از فعالیت‌های قرآنی جهاددانشگاهی، از خاطرات خود در زندان ساواک و تصمیم برای تفسیر قرآن و همچنین درباره مسیر ترجمه تا تأویل قرآن سخن گفت؛ رئیس فقید مجمع تشخیص مصلحت نظام با اشاره به تأسیس و فعالیت‌های خبرگزاری ایکنا، ایجاد این رسانه قرآنی را اقدامی ارزشمند توصیف کرد. سخنانی که مرور آن حتی امروز و پس از 19 سال همچنانی موجی از روشنی و نوآوری را به دنبال دارد. به بهانه هشتمین سالروز آسمانی شدن این مفسر قرآن و یار دیرین انقلاب، سخنان او را با هم می‌خوانیم.

بسم‌ الله الرحمن الرحیم
الحمدلله و السلام علی رسول الله و آله

خیلی خوش آمدید؛ با برنامه‌های قرآنی به دفتر ما صفا آوردید. همان‌طور که جناب آقای منتظری گفتند، از لحظه تولد جهاددانشگاهی با آنها بودم و امیدوار بودیم که این نهاد بارور شود و در خدمت انقلاب، مردم و اسلام باشد، ولی این مقدار که اکنون شما اوج گرفته‌اید، آن موقع در همت ما نبود و فکر نمی‌کردیم فعالیت‌های جهاد این اندازه وسیع و عمیق شکل بگیرد، ولی این اتفاق افتاد و کارها به خوبی پیش رفت. در دوره‌ای که دانشگاه‌ها دچار رکود شده بودند، جهاد انصافا خیلی از خلأها را پر می‌کرد و بعد هم که دانشگاه‌ها سر و سامانی گرفتند، جهاد پایش را فراتر گذاشت و پلی بین کارهای دانشگاهی و خارج از دانشگاه شد.
از کارهای خوبی که در دوره دوم کرد، این بود که به دستاوردهای خود متکی شد که وابسته نباشد و بتواند با امکاناتی که خلق می‌کند، اداره شود و توسعه پیدا کند که در این بخش هم موفق بوده است. من خیلی از موفقیت‌های چشمگیر جهاد در طول این دوره ارزشمندی که، طی کرده است، را می‌دانم و در جریان هستم. امروز بیشتر می‌خواهم درخصوص کار قرآنی شما صحبت کنم.

فکر می‌کنم از کارهای ماندگار، سازنده و تاریخی جهاد، فعالیت‌های قرآنی است؛ البته فضای جامعه ما تا حدود زیادی برای جوانان و به خصوص دانشجویان، قرآنی شده است و توجه زیادی به قرآن در همه بخش‌های جامعه دیده می‌شود، ولی کاری که جهاد می‌کند، با کارهایی که دیگران در جاهای دیگر انجام می‌دهند، متفاوت است؛ بُعد دانشگاهی و علمی کار شما برجسته‌تر است؛ من در حوزه، با قرآن آشنا هستم؛ حوزه با زاویه دیگری با قرآن کار می‌کند و جهاد به خاطر فضای دانشجویی و دانشگاهی خود از زاویه دیگری به قرآن نگاه می‌کند. البته حوزه و دانشگاه مکمل هم هستند؛ چون حوزه پایه‌گذار است و بسیاری از کارهای شما نهایتا به آنچه حوزوی‌ها تولید می‌کنند، متکی می‌شود؛ مقدار زیادی از حجیت کار شما بستگی به کارهای بزرگی دارد که مفسران بزرگ، قرآن‌شناسان و علمای حوزه خلق کردند.

تنوعی که در کارهای قرآنی دارید، نشان می‌دهد که در همه زمینه‌های ممکن‌الوصول به قرآن، آن را پخش کردید و از هر راهی که فکر می‌کنید می‌توان از انوار قرآن استفاده کرد و یا به قرآن رسید، در حال ورود هستید و روز به روز هم راه‌های جدیدی پیدا می‌شود؛ راه‌های رسیدن به خداوند به عدد نفوس خلایق است، قرآن هم یکی از مخلوقات عزیز و عظیم خداست که خداوند به آن می‌نازد و اسم قرآن را کتاب عزیز می‌گذارد؛ شاید بتوانیم زیباترین تبلور اراده خداوند را در خلق چنین کتابی ببینیم. قرآن خیلی عظیم است؛ اقیانوسی است که نمی‌توان به عمق آن رسید، معمولا این عمق را از طریق تدبر پیگیری می‌کنند. ما ترجمه، تفسیر و تأویل داریم. تأویل یک نوع تحلیل است که انسان با مضامین قرآنی برخورد می‌کند و به مطالبی که در لفظ چندان پیدا نیست، می‌رسد. ولی قرآن به گونه‌ای تنظیم شده است که با تفسیر قرآن به قرآن و با استفاده از مفسران معصوم، به تأویل می‌رسیم؛ تأویل هم یک طبقه نیست، طبقات پشت سرهم است، گاهی آن را تا هفتاد بطن می‌شمارند، البته من هیچ وقت نتوانستم در مضمونی به عمق تأویل برسم. این امر بستگی به زمان، دانش، شرایط، مخاطب و کسی که می‌خواهد از قرآن استفاده کند، دارد؛ تخصص‌هایی لازم دارد که یک طبقه جلوتر می‌رود و وارد پوشش جدیدی از تأویل قرآن می‌شود، لذا عمق قرآن را تا به حال ندیدیم، شاید در زمان و یا وقت دیگری بشر بیشتر به اعماق قرآن برسد.

تنوعی که در کارهای قرآنی دارید، نشان می‌دهد که در همه زمینه‌های ممکن‌الوصول به قرآن، آن را پخش کردید و از هر راهی که فکر می‌کنید می‌توان از انوار قرآن استفاده کرد و یا به قرآن رسید، در حال ورود هستید و روز به روز هم راه‌های جدیدی پیدا می‌شود

قرآن از جهات متعددی جالب است. مثال از جهت لفظ، ادبیات و متن که در زمان پیامبر اکرم(ص) بیشتر از این جهت می‌توانست معجزه باشد؛ چون علومی نبود که دیگران پی برده باشند و بفهمند که قرآن علوم غیبی است، علوم در آن زمان خیلی سطحی بودند، ولی ادبیات قرآن معجزه بود. چون آن روزها زیباترین چیزی که جزیرةالعرب داشت، همین فصاحت، بلاغت، شعر و ادبیات بود که در زمان جاهلی چیزهای جالبی بود. الان هم که به معلقات سبعه می‌نگریم، می‌بینیم دارای سطح بالای از ادبیات و از نوع فطری زبان عربی است؛ کم کم که علوم در محور حکومت اسلامی رشد کردند، قرآن هم پا به پای آنها بیشتر خود را نشان داد؛ اکنون که 1400 سال از زمان نزول وحی فاصله گرفتیم، کتاب‌های تخصصی که درباره قرآن نوشته می‌شود، زیاد است.

قرآن خودش ادعا ندارد که کتاب علمی خاصی است، قرآن کتاب هدایت است؛ اصل موضوعیت قرآن برای هدایت آمده است تا مردم را هدایت کند، منتهی این راهنمایی؛ چون از طرف خداوند است، خداوند آن‌چنان وجود مقدسی است که همه چیز را در آن واحد همان‌جور که هستند، می‌بیند و این مسئله مهمی است؛ ما فقط آنچه را که در منظر ما هست، می‌بینیم، اما خداوند همه تاریخ، گذشته، آینده و همه موجودات و اعماق آنها را با علم حضوری که همه آنها در وجود خداوند هستند، می‌بیند و همه چیز در وجود خداوند هست. بعد دوم، اعجاز قرآن است؛ چیزی که با اراده خداوند تحقق پیدا کرد، با تضمین و بیمه خداوند حفظ می‌شود؛ حقیقتا تهیه قرآن جامع همان‌گونه که نازل شده، در زمان خود پیامبر(ص) کار آسانی نبود. آن موقع ابزار ثبت و ضبط امروزی نبود و روی کاغذ، چوب، استخوان و... می‌نوشتند، تنظیم این بسیار مهم است و پیامبر(ص) نگران بودند و می‌خواستند آن را حفظ کنند؛ پیامبر(ص) اصرار دارد که آن را زود حفظ کند تا فراموش نکند.
آنهایی که بحث از تحریف قرآن می‌کنند، به اسلام و دین خیانت می‌کنند؛ در صدر اسلام برای حفظ قرآن و تنظیم و انتشار آن خیلی وسواس به خرج دادند، بله! در حد قرائت‌ها اختلاف هست و قاریان به چند نوع و شکل می‌خوانند که این اختلاف پذیرفته شده است؛ اینکه قرآن می‌تواند انسان را حفاظت کند، بسیار بسیار مهم است، اگر انسان با قرآن به طور واقعی انس داشته باشد و بخواهد از آن استفاده کند و آن را بفهمد و عمل کند، قرآن مثل یک نگهبان واقعی انسان را نگه می‌دارد، نگهبانی که در هر لحظه بیدار و مواظب انسان است؛ آنهایی که خیلی ساده با قرآن برخورد می‌کنند، یک جور حفظ می‌شوند و آنهایی که به اعماق قرآن توجه می‌کنند، به نوع دیگر حفظ می‌شوند؛ در هر سطحی انسان‌ها حفاظت می‌شوند، ولی هرچه عمیق‌تر شود، انسان بهتر بهره می‌گیرد؛ لذا همه می‌توانیم از قرآن استفاده کنیم. انسان در هر حالی می‌تواند از قرآن استفاده کند که این بحث در زندگی من ملموس و تجربه شده است که همه دنیا اگر بگویند این‌جوری نیست، باور نمی‌کنم؛ من خودم دیدم که می‌توان در هر حالی و هر شرایطی از قرآن استفاده کرد؛ من در زندان نمی‌خواستم تفسیر بنویسم، فکر می‌کردم برای رسیدن به مطالب قرآن، فهرست جامعی ندارم و مطالب هم خیلی زیاد است.

به فکر افتادم فهرستی به عنوان کلید قرآن بنویسم که هرکس خواست با آن در مورد هر مطلبی به آسانی مراجعه کند؛ سالهاست تفاسیر ما تکرار تفاسیر گذشته است که کمی نوآوری هم در آنها هست، متد و شیوه جدید مهم بود. در زندگی یک فرصت سه ساله‌ای به من داده شد که بهترین کار را کار قرآنی دیدم؛ ساواک و مأموران زندان برای مطالعه و نوشتن خیلی حساس نبودند، ولی وقتی این کار را شروع کردم، دیدم مرا از زندان نجات داد و احساس نمی‌کردم که در زندان هستم و احساس می‌کردم که اگر مرا از زندان بیرون ببرند، چه‌کار کنم.
چون انس عمیقی با قرآن گرفته بودم، سحرها که از خواب بیدار می‌شدم، بعد از نماز به کار قرآنی مشغول بودم که تا ظهر ادامه داشت و هیچ کار دیگری نمی‌کردم و اصلا هم خسته نمی‌شدم؛ حالت زیبایی بود؛ نکاتی که از قرآن می‌فهمیدم، فهرست‌برداری می‌کردم؛ فقط روزهایی که شهردار زندان بودم که باید به زندانیان خدمت می‌کردم، وظیفه دیگری بود که باید کارهای زندان را انجام می‌دادم؛ وقتی این را یک دور تمام کردم و از زندان به بیرون فرستادم، فکر کردم به آرزوی خودم که از جوانی به دنبال آن بودم، رسیدم و نکته‌ای که برای من مهم است، حفاظتی است که در زندان و در بدترین شرایط زندگی برایم بود. هنوز هم آنچه که به دنبال آن بودم، پخش نشده است؛ من دنبال فرهنگ قرآن هستم که پنج جلد آن بیرون آمده که باید حدود سی جلد شود، در آن سطحی که برای ما قابل فهم است، هرچه که الزام باشد، در آن است که روی حروف منظم شده است.

وقتی از زندان بیرون آمدم، کارهای سیاسی اجازه نداد به این کار ادامه بدهم، دنبال جایی بودم که این کار را به چاپ برساند، سرانجام دفتر تبلیغات قم موفق شد این کار را انجام بدهد؛ خوب شد که به آنجا رفت؛ چون مفسران و محققان حوزه روی آن وقت گذاشتند، تفاسیر زیادی را دیدند و اگر چیزی الزام بود، اضافه کردند، بنابراین کار را کامل کردند.

من به شما جهادی‌ها تبریک عرض می‌کنم که این کار ماندگار را انجام دادید، کارهای جهاد همه خوب است که نوعا کارهای علمی، فرهنگی و اجتماعی است که می‌ماند؛ همین مسئله سلول‌های بنیادی، شاید در آینده متوجه شویم که کاری شبیه کار پاستور است که تحولی در زندگی بهداشتی و درمانی به وجود آورد.

کار قرآنی شما بسیار ارزشمند است؛ خبرگزاری قرآن می‌تواند قرآن را در زندگی مطرح کند، اگر در همه جا به اندازه کافی و در همه نوع خبر داشته باشید، می‌توانید هر روز قرآن را با طراوت در جامعه مطرح کنید، هر روز تعدادی خبرهای خوب قرآنی در اختیار مردم دنیا قرار بگیرد و هر کسی که مایل است از آن استفاده کند و این کار می‌تواند خیلی عمیق و ارزشمندی باشد. در انتخاب خبرهای مهم، دقت کنید، شما مخاطبان بسیاری دارید، در دنیا یک میلیارد و نیم مسلمان هست، عده زیادی از غیرمسلمانان که محقق هستند، می‌خواهند آن را بفهمند، این خدمت هم در اختیار شماست. ان‌شاءالله خداوند به شما برکت و توفیق می‌دهد، خصوصا به جنبه معنوی آن تکیه می‌کنم که از قرآن به عنوان نگهبان دائم و حافظ مسیر به طرف خداوند که مسیر رشد و کمال است و انسان را به خدا می‌رساند، استفاده کنید.

والسلام علیکم و رحمةالله