در سال‌های اخیر، هوش‌مصنوعی (AI) به یکی از موضوعات محوری در علوم مختلف از جمله علم حقوق تبدیل شده‌است. با این حال، چالش‌های متعددی در مسیر پذیرش و کاربرد هوش‌مصنوعی در نظام حقوقی وجود دارد. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، مسئله مسئولیت حقوقی است. اگر یک سیستم هوش‌مصنوعی در فرآیند قضایی تصمیمی اشتباه بگیرد یا خسارتی وارد کند، چه کسی باید پاسخگو باشد؟ آیا باید توسعه‌دهندگان این فناوری را مسئول دانست یا خود سیستم‌های هوش‌مصنوعی؟
چالش دیگر، حفظ حقوق بشر و عدالت است. استفاده از الگوریتم‌های هوش‌مصنوعی در سیستم‌های قضایی ممکن است منجر به تبعیض ناعادلانه و نقض اصول عدالت شود. به‌ویژه در سیستم‌هایی که به‌طور خودکار از داده‌های بزرگ برای اتخاذ تصمیمات استفاده می‌کنند، خطرات وقوع خطا‌های سیستمی و تأثیرات منفی آن بر حقوق افراد وجود دارد.
دستاورد‌های هوش‌مصنوعی در علم حقوق
با وجود چالش‌های مطرح‌شده، هوش‌مصنوعی در حال بازتعریف و تحول در بسیاری از جنبه‌های علم حقوق است. یکی از مهم‌ترین دستاوردها، استفاده از AI در تحلیل و پردازش اسناد حقوقی است. نرم‌افزار‌های هوش‌مصنوعی قادرند به‌سرعت و دقت بالا متون حقوقی را تجزیه و تحلیل و مستندات مربوط به پرونده‌ها را استخراج کنند. این ابزار‌ها در فرآیند تحقیق و بررسی پرونده‌ها بسیار کارآمد بوده و زمان مورد نیاز برای بررسی اسناد را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهند. علاوه بر این، هوش‌مصنوعی در پیش‌بینی نتایج پرونده‌ها نیز کاربرد دارد. برخی از سیستم‌های هوش‌مصنوعی می‌توانند با تجزیه و تحلیل پرونده‌های مشابه گذشته، روند قضایی یک پرونده خاص را پیش‌بینی و به وکلا و قضات در اتخاذ تصمیمات آگاهانه‌تر کمک کنند. این امر نه‌تن‌ها فرآیند قضایی را تسریع می‌کند، بلکه می‌تواند در بهبود کیفیت تصمیمات قضایی نیز تأثیرگذار باشد.
پیش‌بینی وضعیت توسعه هوش‌مصنوعی در امور قضایی
با توجه به روند فعلی و توسعه روزافزون فناوری‌های هوش‌مصنوعی به نظر می‌رسد در آینده‌ای نزدیک، هوش‌مصنوعی نقش بسیار بیشتری در امور قضایی ایفا خواهد کرد. یکی از پیش‌بینی‌ها، استفاده گسترده از AI در فرآیند داوری و حل و فصل اختلافات است. از آنجا که هوش‌مصنوعی می‌تواند به‌سرعت و با دقت بالا به تحلیل موارد حقوقی بپردازد، احتمال دارد در آینده بسیاری از پرونده‌ها بدون نیاز به حضور فیزیکی قضات و وکلا و با استفاده از الگوریتم‌های AI حل و فصل شوند. همچنین در راستای توسعه عدالت دیجیتال، دولت‌ها و نهاد‌های قضایی به‌دنبال استفاده از هوش‌مصنوعی برای شفاف‌سازی روند‌های قضایی و کاهش دخالت‌های انسانی در تصمیم‌گیری‌های قضایی هستند. به این ترتیب با بهبود الگوریتم‌ها و پذیرش گسترده‌تر این فناوری ممکن است در آینده، کارکرد‌های بسیاری از دادگاه‌ها و مراجع قضایی به‌طور کامل اتوماسیون شود.
نحوه مواجهه کشور ما با قوانین فعلی نسبت به فناوری هوش‌مصنوعی
در ایران با وجود پیشرفت‌های سریع در زمینه هوش مصنوعی هنوز قوانین و مقررات مشخصی برای بهره‌برداری از این فناوری در حوزه‌های مختلف از جمله علم حقوق وجود ندارد. در حال حاضر، بیشتر بهره‌برداری‌ها از فناوری هوش‌مصنوعی در کشور در زمینه‌هایی همچون بانکداری و سلامت مشاهده می‌شود و در بخش حقوق، نوآوری‌های چندانی در این زمینه به چشم نمی‌خورد. با این حال، برخی نهاد‌های دولتی و خصوصی در حال بررسی چگونگی بهره‌برداری از هوش‌مصنوعی در سیستم قضایی هستند. سازمان‌های حقوقی و قضایی باید به‌دقت چالش‌ها و فرصت‌های این فناوری را تحلیل و برای استفاده صحیح از آن در محیط‌های حقوقی اقدام کنند.
ضرورت‌های قانونگذاری در حوزه هوش‌مصنوعی
با توجه به روند سریع توسعه هوش‌مصنوعی و تأثیر آن بر نظام‌های قضایی، ضروری است کشور‌ها از جمله ایران در حوزه قانونگذاری این فناوری اقدامات جدی و به‌موقع انجام دهند. تدوین قوانین شفاف و منسجم در خصوص مسئولیت‌های حقوقی ناشی از استفاده از هوش‌مصنوعی، حفظ حقوق بشر، جلوگیری از تبعیض و تضمین شفافیت در فرآیند‌های قضایی ضروری است.
در این زمینه، پیشنهاد می‌شود کمیته‌های تخصصی با حضور کارشناسان حقوقی، فناوری و سیاستگذاران تشکیل شود تا چارچوب‌های قانونی منطبق با توسعه‌های فناوری ایجاد گردد. این امر می‌تواند به کشور‌ها کمک کند تا ضمن بهره‌برداری از مزایای هوش‌مصنوعی از بروز مشکلات حقوقی ناشی از آن جلوگیری کنند. هوش‌مصنوعی با وجود مزایای بی‌شماری که در علم حقوق به‌همراه دارد، چالش‌های متعددی را در سطح قانونی و اجرایی ایجاد می‌کند. از مسئولیت حقوقی گرفته تا شفافیت و عدالت، این فناوری نیازمند قانونگذاری و نظارت جدی است. کشور‌ها باید از هم‌اکنون برای آینده‌ای که هوش‌مصنوعی بخش جدایی‌ناپذیر از نظام قضایی خواهد بود، آماده شوند، از طرفی هم باید به این نکته اشاره نمود که از منظر علوم انسانی یک سؤال بسیار بزرگ در خصوص استفاده از هوش مصنوعی برای امور قضایی در ذهن وجود دارد و آن اینکه آیا اصولاً ماشین‌ها می‌توانند در حوزه به کارگیری از انصاف نیز راه‌حل‌هایی را برای جامعه بشری ایجاد نمایند؟ توجه داشته باشیم در علوم انسانی و به خصوص حقوق رکن انصاف باید در کنار رکن عدالت استقرار داشته باشد تا بتوان گفت حق در مسیر خود جاری شده است!
* وکیل پایه یک دادگستری و متخصص حقوق فناوری اطلاعات