در ایام ولادت امام محمد باقر(ع)، یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های تاریخ اسلام که به عنوان میراثدار علوم اهل‌بیت(ع) شناخته می‌شود، می‌توانیم به وجهی کمتر پرداخته‌شده از آموزه‌های ایشان بپردازیم؛ وجهی که در تاریخ‌نگاری و سیره‌نگاری‌های اسلامی تا حدود زیادی مغفول مانده است. امام باقر(ع) نه تنها در حوزه‌های علمی و فقهی، بلکه در مسائل اقتصادی نیز آموزه‌هایی راه‌گشا ارائه داده‌اند که در جامعه اسلامی امروز نیز می‌تواند مورد توجه و عمل قرار گیرد.
در گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام دکتر مجید رضایی دوانی، عضو کمیته فقهی بورس و استاد دانشگاه، به بررسی این آموزه‌ها و تطبیق آن با شرایط اقتصادی معاصر پرداخته‌ایم.
امام محمد باقر(ع) و تأکید بر استقلال اقتصادی
دکتر رضایی با اشاره به دوران امامت پنجمین امام شیعیان(ع) می‌گوید: امام باقر(ع) که در دوران پرچالش حکومت بنی‌امیه به امامت رسید، تأثیر عمیقی در عرصه‌های فرهنگی و اقتصادی بر جامعه اسلامی گذاشت. در شرایطی که اهل‌بیت(ع) پس از واقعه عاشورا در فضایی سخت و پر از تضییق سیاسی قرار داشتند، امام محمدباقر(ع) با ترویج علم و هدایت فکری جامعه توانست نقش خود را به‌عنوان امام به بهترین نحو ایفا کند. ایشان همچنین با تأکید بر اصول اقتصادی اسلام، روش‌هایی برای رسیدن به استقلال اقتصادی و زندگی حلال را به مسلمانان آموزش داد. امام باقر(ع) با نگاهی دقیق به واقعیت‌های زمانه، به اهمیت کار و تلاش برای تأمین معیشت، دوری از وابستگی به بیت‌المال و همچنین لزوم کمک به نیازمندان تأکید داشت.
او اضافه می‌کند: یکی از مهم‌ترین آموزه‌های امام باقر(ع) تأکید بر استقلال اقتصادی و خودکفایی بود. امام سجاد(ع) پس از واقعه عاشورا، تلاش‌های فراوانی برای حفظ جوهره اسلام و اصالت تشیع انجام داد. او با تربیت یاران وفادار و همکاری با علمای اسلامی از هر دو مکتب شیعه و اهل سنت، فضای علمی و دینی جدیدی ایجاد کرد و تصویری روشن و اصیل از شخصیت معنوی فرزند پیامبر(ص) و همچنین امام محمد باقر(ع) به نمایش گذاشت. امام باقر(ع) و امام سجاد(ع) تلاش کردند با نوشتارها، مذاکرات، دعاها و احادیث، تفسیر صحیحی از قرآن و سنت پیامبر(ص) به مردم عرضه و از تحریف‌ها و تفسیرهای نادرست جلوگیری کنند. هر چند تمام آثار این بزرگواران در دسترس نیست اما میراث علمی ایشان از طریق آثار موجود، همچنان قابل بهره‌برداری و درس‌آموز است.
درس‌های اقتصادی از امام باقر(ع)
این استاد اقتصاد اسلامی در مورد توصیه‌های امام باقر(ع) بر اهمیت کار و تلاش در جامعه اسلامی بیان می‌کند: باوجود فشارهای سیاسی و اجتماعی، امام باقر(ع) به‌ویژه در زمینه کار و تولید اقتصادی همیشه از وابستگی به بیت‌المال پرهیز و تلاش می‌کرد نیازهای خود و حتی بخش زیادی از فقرای جامعه را از راه کار و تلاش اقتصادی تأمین کند. امامان معصومین(ع)، به‌ویژه امام باقر(ع) و امام سجاد(ع)، همواره به استقلال مالی و خودکفایی توجه داشتند. این توجه به خودکفایی اقتصادی نه‌تنها در ابعاد شخصی بلکه در نگاه کلان به جامعه اسلامی نیز اهمیت داشت. این نگرش سبب شد امام باقر(ع) در شرایطی که امکان فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی به‌طور کامل برای اهل‌بیت(ع) بسته بود، به‌ویژه از طریق ترویج علم و تولیدات علمی و اقتصادی، در راستای خودکفایی اقتصادی گام بردارد.
دکتر رضایی تصریح می‌کند: امام باقر(ع) و دیگر امامان(ع) همواره با مدیریت صحیح امور اقتصادی، به‌ویژه در زمینه کشاورزی، تجارت و مدیریت منابع، الگوهای عملی برای مردم به جای می‌گذاشتند. حضرت علی(ع) در مدینه باغ‌های زیادی احداث و وقف کرد و مدیریت آن را به خاندان خود سپرده بود و فرزندان ایشان از جمله امام باقر(ع) حتی در سنین بالاتر و با وجود سختی‌های زیاد و با اینکه چهره شاخص اهل‌بیت(ع) بود و شاگردان متعددی داشت اما کارهای باغداری، تجارت و... را انجام می‌داد. این کارها در سیره امام صادق(ع) و دیگر ائمه(ع) نیز ادامه پیدا کرد. تفاوت اساسی میان اسلام و برخی ادیان دیگر این است که ائمه(ع) کار کردن برای کسب درآمد، تأمین زندگی و برخورداری از نعمت الهی را عبادت می‌دانستند و دنیا و آخرت را همراه هم قرار می‌دادند. پیام آنان به جامعه اسلامی این بود که در دین اسلام کار و تلاش برای معیشت نه‌تنها امری مشروع است، بلکه در شرایط اقتصادی دشوار باید از روش‌های مختلف مشروع برای تأمین نیازها استفاده شود.
نقد ربا و تأکید بر روش‌های صحیح کسب سود
ایشان به یکی دیگر از جنبه‌های مهم آموزه‌های اقتصادی امام باقر(ع) و توجه به مسئله فساد اقتصادی و اخلاقیات در تجارت و معاملات اشاره و بیان می‌کند: در اسلام گاه رباخواری به صورت‌های مختلف گسترش پیدا می‌کرد و یا با تفسیرهای غلطی که در مورد ربا صورت می‌گرفت برخی افراد از راه‌هایی رباخواری را گسترش داده یا حیله‌ای به خرج می‌دادند. امام باقر(ع) در روایاتی و در واکنش به کسانی که به‌دنبال کسب سود از طریق ربا بودند، تأکید کرد ربا در اسلام جایگاهی ندارد و هرگونه سود که بدون تلاش و کار بدست آید، حرام است. ایشان بر این نکته تأکید داشت که تنها از طریق فعالیت‌های اقتصادی مشروع و مرابحه و مبادلات شرعی می‌توان به‌طور حلال درآمد کسب کرد. در دنیای امروز نیز می‌توان با کمک گرفتن از آموزه‌های حضرت، بازارهای مالی و بانک‌ها را از حالت ربوی خارج کرده و با قراردادها و راه‌های مشروع اقتصادی مانند سلف، مرابحه و مضاربه به کسب سود اقدام کنیم. باید توجه کنیم اگر به بانک مراجعه کرده و به طور نمونه تسهیلات مبتنی بر مرابحه دریافت می‌کنیم، چارچوب مرابحه را در نظر گرفته و طبق آن عمل کنیم تا سود بدست آمده، حلال باشد.
دکتر رضایی یادآور می‌شود: در آیات و روایات اسلامی تأکید فراوانی بر انفاق در راه خدا و کمک به نیازمندان شده است. امام باقر(ع) نیز همانند ائمه پیش از خود، همواره بر اهمیت انفاق، زکات و خمس تأکید و این مفاهیم را نه‌تنها در کلام خود بلکه در عمل نیز پیاده می‌کرد. ایشان باور داشت باید به نیازمندان کمک کرد و از این طریق نه‌تنها فقر را کاهش داد، بلکه جامعه اسلامی را به سمت همبستگی و توسعه سوق داد. در این میان، مفاهیمی چون خمس و زکات به‌عنوان ابزارهای مالی برای تأمین منابع عمومی و کمک به فقرا مطرح می‌شود. در آموزه‌های امام باقر(ع)، انفاق و کمک به فقرا یکی از ارکان اصلی رشد اقتصادی و اجتماعی محسوب می‌شود. ایشان معتقد بود در اسلام، کار و کسب درآمد حلال باید در کنار کمک به نیازمندان و ترویج عدالت اجتماعی قرار گیرد.
بازار سرمایه اسلامی و چالش‌های آن
این استاد اقتصاد اسلامی ادامه می‌دهد: امام باقر(ع) به‌عنوان پیشوای فکری و اقتصادی در دوران خود، نگاه ویژه‌ای به مسائل اقتصادی داشت. در این زمینه، یکی از نکات مهم، تطبیق مفهوم خمس به‌عنوان یک مالیات پیشرفته در فقه اسلامی با سیستم‌های مالیاتی مدرن است. این تطبیق می‌تواند به‌ویژه در جوامع امروزی به‌عنوان یک مدل مناسب برای بهبود سیستم‌های مالیاتی مطرح شود. خمس در فقه امامیه به‌عنوان مالیاتی پیشرفته و کاملاً اسلامی شناخته می‌شود که هم به نیازهای فقرا توجه دارد و هم می‌تواند به‌عنوان مالیات عمومی برای تأمین منابع مالی کشورها مورد استفاده قرار گیرد. این امر به‌ویژه در جوامع اسلامی می‌تواند به‌عنوان یک مدل برای اصلاح سیستم مالیاتی و اقتصادی کشورها مطرح باشد که آثار بسیار مثبتی در جامعه دارد.
عضو کمیته فقهی بورس تشریح می‌کند: یکی از حوزه‌های جدید اقتصادی که در دو دهه اخیر رشد چشمگیری داشته، بازار سرمایه اسلامی است. تلاش‌های گسترده‌ای در راستای ایجاد ابزارهای مالی اسلامی در بازار بورس صورت گرفته است. در بازارهای بورس، معاملات متنوع، فراوان و سریعی رخ می‌دهد و در این چند ساله با تلاش فقها، اقتصاددانان و حقوقدان‌ها توانسته‌اند ده‌ها ابزار جدید مالی ایجاد کنند. اگر همکاری‌های ما با بازار بورس بین‌الملل و بازار بورس اسلامی در سطح بین‌الملل زیاد باشد، با پشتوانه فقه امامیه که امام باقر(ع) و امام صادق(ع) آن را بسط دادند، می‌توانیم ابزارهای متنوعی ایجاد کنیم که آثار مثبتی از خود به جای بگذارند. با توجه به تلاش‌های فقهی و اقتصادی سال‌های اخیر، به نظر می‌رسد بازار سرمایه اسلامی بتواند جایگاه مهمی در اقتصاد جهانی پیدا کند.
بازگشت به آموزه‌های اقتصادی باقرالعلوم(ع) برای مقابله با بحران‌ها
دکتر رضایی در پایان با اشاره به اقتصاد مقاومتی که در سال‌های اخیر از سوی رهبر معظم انقلاب مطرح شده است، تصریح می‌کند: اقتصاد مقاومتی بازگشتی به آموزه‌های امامان معصومین، ازجمله امام محمدباقر(ع) است. در این چارچوب، تأکید بر فعال‌سازی بخش تولید، کاهش دلالی و هدایت منابع مالی به سمت فعالیت‌های اقتصادی واقعی و تولیدی مطرح است. این فرایند باید با بهره‌گیری از فناوری پیشرفته و دانش‌بنیان مدیریت شود تا از انقلاب دانایی که در سطح جهانی در حال رخ دادن است، بهره‌مند شویم و سهم خود را در آن افزایش دهیم. همچنین، بهره‌وری بالاتر و توسعه ظرفیت‌های داخلی می‌تواند به ایجاد اقتصادی مقاوم کمک کند که در برابر هجمه‌ها، نوسان‌ها و دشمنی‌ها ایستادگی کرده و پایداری خود را حفظ کند. یکی از نمونه‌های عملی این رویکرد، ماجرای ضرب سکه است. در کتاب اعیان الشیعه آمده عبدالملک بن مروان به پیشنهاد امام باقر(ع) اقدام به ضرب سکه اسلامی کرد. پیش از این، معاملات با سکه‌های رومی انجام می‌شد. امام باقر(ع) در شرایط بحرانی به‌کارگیری تدابیر اقتصادی مناسب را ضروری می‌دانست و بر استفاده از توانمندی‌های داخلی تأکید داشت. ایشان در دوران خود نیز با بهره‌گیری از تدابیر اقتصادی، به حل بحران‌های مالی کمک می‌کرد. این تدابیر شامل استقلال اقتصادی، روش‌های کسب درآمد حلال و توجه به نیازمندان بود. در حقیقت، امام باقر(ع) الگویی جامع از یک نظام اقتصادی اسلامی ارائه داد که می‌تواند راه‌گشای مشکلات اقتصادی امروز و تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی باشد.