جوان آنلاین: به اعتقاد فرشید رضایی، سرپرست دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت، فقر سواد سلامت منجر به سبک زندگی ناسالم از سوی افراد می‌شود و رفتار‌هایی رواج خواهد یافت که دستیابی به آینده سالم را بسیار سخت و گاهی محال می‌کند. در جامعه با سواد سلامت پایین، روند استعمال دخانیات رو به افزایش است، تغذیه نامناسب و پر کالری و پرنمک محبوب است، کم تحرکی و بی‌تفاوتی به پیامد‌های آن رایج است و به جای توپ و وسایل بازی در دست جوانان قلیان و سیگار دیده می‌شود. به گفته فرشید رضایی، فقدان سواد سلامت در جامعه موجب تشدید تغذیه نامناسب، گرایش روزافزون به دخانیات و افزایش بیماری‌ها شده است و برای مقابله با این وضعیت برنامه ملی ارتقای سواد سلامت به‌زودی ابلاغ می‌شود.
ارتقای سواد سلامت موردتوجه قرار گرفته است
فرشید رضایی در گفتگو با «جوان» درباره سواد سلامت اظهار می‌کند: «ارتقای سواد سلامت، موضوعی بوده که در ۱۰ سال اخیر بیش از پیش مورد توجه سیاستگذاران بهداشتی و علاقه‌مندان سلامت جامعه قرار گرفته و البته که امکان پذیر است، ولی این امکان پذیری به آن معنا نیست که کشور‌ها با بی‌نظمی و بدون نقشه راه و تخصیص اعتبارات مناسب برای سواد و فرهنگ سلامت بتوانند به شهر‌های سالم و جوامع توانمند و با سواد سلامت بالا دست یابند. تغییرات اجتماعی و پیشرفت تکنولوژی در جهان از یکسو و همه‌گیری‌های جهانی بیماری‌های عفونی و گرمایش زمین و توسعه شهرنشینی از سوی دیگر، جامعه بشری را در مقابل دو راهی‌های مهمی قرار می‌دهد که اتخاذ تصمیم صحیح بهداشتی از سوی افراد می‌تواند به قیمت حفظ سلامت یک فرد یا یک خانواده و جامعه تمام شود و از همه مهم‌تر آنکه سواد سلامت یکی از ستون‌های استراتژیک و کلیدی برای ارتقا سلامت جامعه و خلق سلامتی در جامعه است.»
به اعتقاد دبیر کارگروه فرهنگ سلامت، سواد سلامت فقط برای کودکان و مادران و عامه مردم ضروری نیست بلکه سیاستگذاران و قانونگذاران نیز باید سواد سلامت داشته باشند، چیزی که امروزه به یک مشکل مهم در دنیا تبدیل شده است.
سواد سلامت و کارکرد‌های آن چیست؟
رضایی ادامه می‌دهد: «سواد سلامت فارغ از تنوع تعاریف آکادمیک و دانشگاهی که برای آن وجود دارد به زبان ساده یعنی آنکه فردی بتواند در دوراهی‌های تصمیمی‌گیری بین راه سلامت‌زا و راه بیماری زا راه درست را انتخاب کند. اگر جزئیات تعریف را کمی دقیق‌تر بیان کنیم، بهبود سواد سلامت شامل افزایش دانش، انگیزه و مهارت و توانایی افراد و گروه‌ها، ظرفیت‌سازی در جوامع، سازمان‌ها و سیاست‌هاست به نحوی که افراد بتوانند به اطلاعات سلامت در زمان مناسب دسترسی داشته باشند و علاوه بر فهم مفاهیم اطلاعات بهداشتی درمانی، درک صحیحی نیز از آنها داشته باشند. باید بتوانند ضمن سبک و سنگین کردن مزایا و سختی‌های یک رفتار صحیح، آن رفتار بهداشتی را انجام دهند و تصمیم صحیح برای خود و خانواده‌شان بگیرند و در نهایت برای ساخت جامعه‌ای سالم‌تر مشارکت کنند و در ترویج رفتار‌های خلق کننده سلامتی پا به میدان آموزش همگانی و مشارکت مردمی بگذارند. دقت کنید که در سواد سلامت بخشی از تعریف، انگیزه و توانایی در تصمیم‌گیری درست درباره سلامتی خود و خانواده‌مان است که به آن خودمراقبتی می‌گوییم، یعنی خودمراقبتی یا به عبارت بهتر سواد خود مراقبتی بخش مهمی از سواد سلامت جامعه است و اینکه گفته می‌شود خود مراقبتی پله اول مشارکت اجتماعی است، یعنی مسیری از سواد سلامت که از سلامت فردی تا سلامت جامعه طی می‌شود. به زبان ساده‌تر، سواد سلامت یعنی اینکه ما بتوانیم اطلاعات مربوط به بیماری‌ها، داروها، تغذیه و سبک زندگی سالم را درک و بر اساس آنها عمل کنیم.»
وی می‌افزاید: «تصور کنید فردی با سواد سلامت پایین به بیماری دیابت مبتلا می‌شود. پزشک معالج به بیمار در مورد دز دارو و نحوه زندگی تطبیق یافته با دیابت توضیحاتی می‌دهد، بدون آنکه به سطح سواد پایین بیمار خود توجه کند و در نتیجه این فرد ممکن است نتواند اطلاعات مربوط به بیماری خود را درک کند و در نتیجه، رژیم غذایی نامناسبی داشته باشد، دارو‌های خود را به موقع و درست مصرف نکند، در فواصل منظم توصیه شده به پزشک مراجعه نکند و مراقبت‌های بهداشتی دوره‌ای خود را نگیرد. در نتیجه، بیماری او وخیم‌تر می‌شود و هزینه‌های درمانی او افزایش می‌یابد. به طور ساده‌تر اگر سواد سلامت مردم بالا باشد و پزشکان و تیم سلامت به نحوه آموزش بیمار مسلط باشند و وزارت بهداشت و جامعه برای شکل‌گیری رفتار‌های سالم و سبک زندگی مناسب فرد دیابتی و بهبود سواد سلامت بیماران دیابتی سرمایه‌گذاری و ظرفیت‌سازی کرده باشد دیگر نباید پایی در اثر دیابت قطع شود و چشمی، بینایی خود را از دست دهد. علاوه بر این، این فرد دیابتی ممکن است با رعایت نکردن توصیه‌ها و شدت گرفتن عوارض بیماری‌اش از نظر روحی نیز دچار مشکل شود، روابط اجتماعی او تحت‌تأثیر قرار گیرد و انزوا و پیامد‌های روانی و تنهایی به مشکلات جسمی‌اش اضافه شود.»
برنامه ملی اقدام برای ارتقای سواد سلامت ابلاغ خواهد شد
سرپرست دفتر آموزش و ارتقای سلامت، با بیان اینکه پایین بودن سواد سلامت می‌تواند عواقب جدی برای سلامتی ما داشته باشد، یادآور می‌شود: «دفتر آموزش‌و ارتقای سلامت معاونت بهداشت با ۸۳سال قدمت به‌عنوان قدیمی‌ترین اداره‌ای که به محض تشکیل وزارت بهداشت آغاز به کار کرده است و به‌عنوان متولی سواد سلامت و هماهنگ کننده شکل‌گیری و ظرفیت سازی‌های لازم در کشور با توجه به اهمیت وجود این برنامه منسجم، برنامه ملی اقدام برای ارتقای سواد سلامت را تدوین نموده است که به‌زودی با دستور وزیر بهداشت ابلاغ خواهد شد و کمیته سواد سلامت نیز در معاونت بهداشت فعالیت‌های گسترده خود را آغاز خواهد کرد تا کشور ما نیز در زمره کشور‌های پیشروی جهان در بهبود سواد سلامت قرار گیرد که برنامه ملی منسجم و اهداف روشن برای ارتقای سواد سلامت دارند.»
فقر سواد سلامت چه عواقبی به دنبال دارد؟
وی با اشاره به اینکه پایین بودن سواد سلامت هزینه‌های زیادی به اقتصاد کشور تحمیل می‌کند، می‌گوید: «وقتی فقر سواد سلامت داشته باشیم، جامعه‌ای را مشاهده می‌کنیم که سبک زندگی ناسالمی را انتخاب کرده است و رفتار‌هایی رواج خواهد یافت که دستیابی به آینده سالم را بسیار سخت و گاهی محال می‌کند. در جامعه با سواد سلامت پایین استعمال دخانیات رو به افزایش است، تغذیه نامناسب و غذا‌های پر کالری و پرنمک محبوب است، کم تحرکی و بی‌تفاوتی به پیامد‌های آن رایج است و به جای توپ و وسایل بازی، در دست جوانان قلیان و سیگار دیده می‌شود. این است که در برخی کشور‌ها میلیارد‌ها دلار صرفه‌جویی را در گروی میلیون‌ها دلار سرمایه‌گذاری در سواد سلامت می‌بینند و عزم جدی برای بهبود آن دارند. در دنیای امروز حدوداً ۴میلیارد انسان با سواد سلامت ناکافی وجود دارد و در این بین زنان و کودکان شاید مهم‌ترین گروه‌های هدف باشند.»
رضایی می‌افزاید: «فقر سواد سلامت در مادران منجر به تصمیمات غیربهداشتی و انتخاب‌های غیرسلامت‌زا در بعد فردی و خانوادگی می‌شود و سایر افراد خانواده به ویژه کودکان را دچار آسیب‌های جدی جسمی و روانی می‌کند. از یکسو سواد سلامت مادر با کاهش نرخ مرگ کودکان ارتباط جدی دارد و از سویی مادرانی را در دنیا می‌بینیم که با سواد سلامت کافی در فرایند‌های مشارکتی جامعه شرکت و با سایر مادران و کودکان از سلامت صحبت می‌کنند و بهداشت و رفتار سالم را آموزش می‌دهند.»
دبیر کارگروه فرهنگ سلامت ادامه می‌دهد: «مراجعه به موقع و کافی برای دریافت مراقبت‌های دوره‌ای سلامت و خدمات بهداشتی نشانه‌ای از سواد سلامت است به عنوان مثال می‌توان به دریافت به هنگام واکسیناسیون یا مراجعه به موقع به پزشک و مرکز بهداشت برای چکاپ‌های دوره‌ای، توانایی فهمیدن دستورالعمل مصرف دارو و تصمیم و عمل صحیح در مصرف به جای داروها و خودداری از مصرف نابه‌جای آنتی بیوتیک‌ها اشاره کرد.»
به اعتقاد وی افراد و گروه‌هایی که سواد سلامت ناکافی دارند بیشتر به بیماری‌های مزمن مانند دیابت، فشار خون و بیماری‌های قلبی مبتلا می‌شوند و هزینه‌های درمانی بیشتری به زندگی آنها تحمیل می‌شود و در نهایت احتمالاً عمر کوتاه‌تری خواهند داشت یا دوران سالمندی پر از بیماری و عوارض را تجربه خواهند کرد.
سرپرست دفتر آموزش و ارتقای سلامت می‌گوید: «سواد سلامت پایین در کودکان می‌تواند منجر به مشکلات یادگیری، رشد ناقص و مشکلات رفتاری شود و از سوی دیگر مادرانی که سواد سلامت پایینی دارند، ممکن است در مراقبت از نوزادان خود با مشکل مواجه شوند و نوزادانشان بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری‌ها باشند و در واقع کودکان به طور مستقیم و غیرمستقیم در جامعه‌ای که سواد سلامت ناکافی است آسیب می‌بینند.»
وی می‌افزاید: «وقتی سواد سلامت زنان کافی نباشد، آمار بارداری‌های ناخواسته، تعداد سقط‌جنین، زایمان‌های پرخطر و مشکلات سلامتی زنان در دوران یائسگی و سالمندی نیز بالا خواهد رفت. به‌طور خلاصه جمعیت سالم به شدت در گرو بهبود سواد سلامت زنان است. شهر سالم با مفهوم سلامت یکپارچه و توجه به سلامت انسان، محیط‌زیست و جانوران مختلف یکی از موضوعات مهم در بهداشت است و این معنای گسترده از سلامت یکی از مسائل مهم در سواد سلامت است. انسان با سواد سلامت کافی در قرن ۲۱ انسانی است که نه تنها برای سلامت خود و خانواده‌اش اهمیت قائل است بلکه با مشارکت در ارتقای سلامت جامعه و ساخت شهر سالم نقش مؤثری ایفا و به سلامت جنگل‌ها، حیوانات و آب و هوا دغدغه‌مندانه فکر می‌کند و آماده عمل‌کردن برای حفظ و بهبود سلامت همه جانبه انسان، محیط‌زیست و حیوانات است.»
برای ارتقای سواد سلامت دست به کار شویم
رضایی می‌گوید: اقدام برای افزایش سواد سلامت کار دشواری نیست. با انجام کار‌های ساده‌ای می‌توان سواد سلامت را بهبود بخشید و برای ادای سهم خود در بهبود سواد سلامت جامعه مشارکت کرد. به عنوان مثال باید اطلاعات بهداشتی معتبر را از منابع قابل اعتماد مانند وب‌سایت‌های دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت، سازمان‌های علمی معتبر و کتاب‌های علمی دنبال کنیم، در هنگام گفتگو با پزشک و تیم سلامت از آنها سؤالات مختلف خود را بپرسیم و بخواهیم که اطلاعات را به زبان ساده برای ما توضیح دهند، در کلاس‌های آموزشی که از سوی مراکز بهداشتی برگزار می‌شود، شرکت کنیم و به عنوان سفیر سلامت مطالب را به همکلاسان، همسانان و همکاران خود منتقل و به دوستان و خانواده خود در مورد اهمیت سواد سلامت اطلاع‌رسانی کنیم.
دبیر کارگروه فرهنگ سلامت در خاتمه خاطر نشان می‌کند: «سواد سلامت یکی از مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده سلامت است که قابلیت تغییر و بهبود با برنامه منسجم را دارد، بنابراین، افزایش سواد سلامت، همواره باید یکی از اولویت‌های اصلی سیستم‌های بهداشتی و آموزشی در جهان باشد.»