به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، کتاب «از طلسم تا تاریخ؛ ایران عصر شاه عباس از منظر علوم غریبه» بر اساس رساله‌ای منتسب به ملاجلال منجم یزدی تالیف بهزاد کریمی، استاد ایران‌شناسی دانشگاه میبد است که سال گذشته در انتشارات نگارستان اندیشه به چاپ رسید. متنی که در کانون این اثر قرار دارد، رساله‌ای نه‌چندان شناخته‌شده برای صفویه‌پژوهان است که در حوزه «علوم غریبه» به نگارش درآمده است. علوم غریبه، دانش صورت‌ها، اعداد و حروف است که در برابر علوم جلیه یا علوم رسمی متعارف در تاریخ ایران سابقه‌ای بس دراز دارد و قدمت آن به روزگاران باستانی می‌رسد. علوم غریبه، علومی هستند رمزگانی با منشأیی ماورایی و عمدتاً نامعلوم که برای مواجهه با نیروهای ماورایی، دخل و تصرف در امور دنیا و پیشگویی آینده به کار می‌رود.
علوم غریبه در تمام دوره‌های تاریخی اسلام و ایران، در حاشیه علوم رسمی به حیات خود ادامه داده و منابع متعددی از دوره‌های مختلف باقی مانده است؛ اگرچه از سده هفتم و پس از بحران ایران و جهان اسلام بر اثر هجوم مغولان از شرق و صلیبیان از غرب، اوج و گسترش بیش‌تری پیدا کرده است. «اسرار قاسمی» ملاحسین واعظ کاشفی سبزواری از نگارش‌های آغاز سده دهم هجری و دوره متقدم صفوی است که پس از او نیز در دوره صفوی تا دوره قاجاری به اشکال گوناگون ادامه یافته است.
نگارنده این کتاب با تأمل در رساله‌های خطی و چاپ سنگی «اسرار سنگی» پی برده است که فصل «لیمیا»ی این رساله، شامل اطلاعات بسیار ارزشمندی درباره نیمه پنهان عصر صفوی است که متأسفانه با بی‌توجهی تقریباً کامل پژوهشگران تاریخ مواجه شده است. همچنبن نویسنده باورمند است این بخش از نوشته ملاجلال‌الدین منجم یزدی، منجم رسمی دربار شاه عباس اول صفوی است و پس از او نویسندگانی ناشناس، مطالبی را به این رساله افزوده و در قالب رساله «اسرار قاسمی» کاشفی یا رساله «حل المشکلات» طم‌طم هندی جای داده‌اند؛ بنابراین می‌توان گفت یکی از آثار ملاجلال منجم که تا پیش از این شناسایی نشده بود، شناسایی شده است.
«لیمیا»ی صفوی مشحون از ماجراها و شخصیت‌هایی است که به لحاظ تاریخی اثبات‌شدنی هستند و چنان جزئیات رویدادها با زمانه و زمینه صفویه پیوند دارند که تردید اندکی در اصالت آنها برجای می‌ماند. بررسی رویدادهای ذکرشده نشان می‌دهد که همه آنها در عصر شاه عباس اول صفوی رخ داده است؛ بنابراین نویسنده باید معاصر با این پادشاه و به دلیل ماهیت این رویدادها که دسترسی به حلقه اول اطرافیان شاه را ضروری می‌ساخت، از نزدیکان وی بوده باشد.
زنان از جمله بازیگران اصلی این رساله هستند؛ گرچه در موارد قابل توجهی هویت آنها به علل فرهنگی پوشیده مانده است. بسیاری از شخصیت‌های مورد اشاره در این رساله در متن رویدادهای مشهور ثبت شده و در تواریخ این روزگار قرار ندارند: زنان بی‌نام‌ونشان درباری، برخی مستوفیان و کارگزاران گمنام، بعضی فرماندهان و افسران دون‌پایه، فرزندان و همسران مقامات عالی‌شأن و کنشگران ناشناس علوم غریبه. این حاشیه‌نشینان در کنار برجسته‌ترین شخصیت‌ها از جمله شاه عباس، غیاث‌الدین منصور دشتکی، شیخ بهایی، خلیفه‌سلطان و الله‌وردی‌خان در فضایی آکنده از رقابتی پنهان برای غلبه بر دشمن، رهایی از مرگ، نجات از مخمصمه‌های مالی، خلاصی از غضب پادشاه و ...، پیشامدهایی خواندنی را در زیر پوست تاریخ صفویه خلق کرده که دسترسی به تنها بخشی از این جریان پیوسته و عظیم به تراوش قلم راوی میسر شده است.
بر این اساس این کتاب، روایتگر بخشی نه‌چندان شناخته‌شده از تاریخ ایران در عصر شاه عباس اول صفوی است. علوم غریبه به عنوان علومی برای کنترل جهان و پیش‌بینی امور آینده همواره در طول تاریخ ایران مورد رجوع و توجه بوده است. با این حال این نوع دانش‌های خفیه چنان که باید و شاید چندان به حوزه تاریخ‌نگاری مدرن راه نیافته‌اند که برخی از دلایل آن در مقدمه این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است. پژوهشگر کوشیده است براساس متنی که تا پیش از این گمان می‌رفت متعلق به عصر تیموریان است، منظری نو از تاریخ صفویه را فراروی خواننده قرار دهد. خواننده در این کتاب با لایه‌ای شگفت از زندگی اجتماعی در عصر صفویه روبه‌رو است که در آن باور به نیروهای فراطبیعی و کوشش برای چیرگی بر آنها با استفاده از علوم غریبه امری غالب است و بی‌تردید برای مخاطبان علاقه‌مند به تاریخ غریب و گیرا.
لیمای صفوی همچون سایر منابع و متون علوم غریبه، حاوی دلالت‌هایی است که مورخ تاریخ اجتماعی یا تاریخ فرهنگی و ذهنیت می‌تواند از طریق آنها داده‌هایی استخراج و فاکت‌هایی تولید کند که در منابع تاریخ‌نگارانه کمتر قابل بازیابی است. گزارش‌های مولف «لیمیا» غالبا در فضای درون نخبگی حکومت صفوی روایت می‌شود. ملاجلال، منجم‌باشی دربار شاه عباس در این متن بازتاب‌دهنده ذهنیت نخبگان سیاسی عصر صفوی، از شاه در راس هرم قدرت گرفته تا مراتب پایینی سلسله‌مراتب سیاسی و دیوانی، مسائل دغدغه‌ها، دشواره‌ها و راه‌حل‌های آنان برای برون‌رفت از بن‌بست‌ها و غلبه بر موانع است. همچنان‌که ساختار سیاسی و شیوه زیست نخبگان دیوانی و حفظ خود در برابر ناامنی‌های حاصل از نبود نهادها و سازوکارهای قاعده‌مند در یک نظام سلطانی نیز به نحوی غیرمستقیم و ضمنی در راه‌حل‌های خارق عادت و جادوی گزارش‌شده در متن «لیمیا» بازتاب یافته است.
توسل به طلسمات برای دستیابی به منصب یا تضمین تداوم و منصب وزیر و مستوفی، ساخت و کاربرد طلسمات برای ایمن شدن در برابر حسابرسی مستوفیان، یا استفاده از مربع وفقی و تکسیر به منظور دفع ستم مالیاتی محاسبان، تامین امنیت حسین بیک اخته عمر در برابر غضب شاه و رفتار پیش‌بینی‌ناپذیر او با روش‌های علوم غریبه از سوی شیخ علی منشار از جمله کارکردهای علوم غریبه در چنین نظام‌هایی است. شیخ بهایی به جای نصیحت و اندرز به شاه عباس برای پرهیز از قتل ابژه‌های خشم او، به آنان لوح جادویی می‌دهد تا بدین وسیله از غضب شاه و مرگ در امان بمانند. شاه عباس برای تصاحب زنی شوهردار (بلقیس خانم، دختر میرمیران و همسر میرزامحمد امین) به طلسم شیخ متوسل می‌شود! و همو پسر قورچی باشی را که ابژه ملال خاطرش بود با تیری که از کمان رها می‌سازد، می‌کشد و گویی این تیر غیب! از اعمال مجرب مولانا اسحاق بوده است. نمونه مهر و طلسمی هم که مولانا عبدالصمد اردبیلی برای شاه اسماعیل یکم و کشورگشایی او یا مهر بازوبندی که شیخ بهایی برای شاه عباس و تسخیر قلوب جمیع خلایق و پادشاهان ساخته‌اند در دیگر موارد یا دوره‌های تاریخی می‌بینیم، نظیر عمل جادویی موفقیت‌آمیز غیاث‌الدین منصور دشتکی در فتح قلعه شماخی از سوی شاه تهماسب یا کار غریب و جادویی میرزامحمد اخباری نیشابوری در سال ۱۳۲۰ هجری در جریان جنگ‌های ایران و روسیه و کشته شدن و آوردن سربریده (اشپخدر)، سردار روس.
۲۵۹
∎