سرمایه اجتماعی یکی از اساسی‌ترین مؤلفه‌های قدرت ملی و حکمرانی است که در دنیای امروز ارتباط مستقیمی با توانمندی‌های کشور در برابر تهدیدهای داخلی و خارجی دارد. تقویت این سرمایه علاوه بر توسعه روابط اجتماعی میان شهروندان، به تقویت امنیت و پایداری نظام‌های سیاسی نیز می‌انجامد. در این میان ظرفیت‌های دینی و فرهنگی کشور به ویژه اعتاب مقدسه نقش مهمی در شکل‌دهی و تقویت سرمایه اجتماعی ایفا می‌کنند. اما چگونه می‌توان از این ظرفیت‌ها برای بهبود حکمرانی و همبستگی اجتماعی استفاده کرد؟
برای یافتن پاسخ این پرسش، گفت‌وگویی با سید عباسعلی وهابزاده موسوی، معاون مدرسه عالی فقاهت عالم آل محمد(ع) و دانشجوی دکترای حکمرانی دانشگاه عالی دفاع ملی داشتیم. ایشان در این گفت‌وگو به تحلیل چگونگی بهره‌برداری از این ظرفیت‌های دینی در حکمرانی و تقویت سرمایه اجتماعی پرداخته است. با ما همراه باشید.
نقش سرمایه اجتماعی در حکمرانی
حجت‌الاسلام وهابزاده موسوی در ابتدای گفت‌وگو با اشاره به اهمیت سرمایه اجتماعی در حکمرانی، می‌گوید: سرمایه اجتماعی از جمله ارکان حیاتی برای امنیت ملی و ثبات اجتماعی است. کشورهایی که در زمینه تقویت سرمایه اجتماعی موفق عمل کرده‌اند توانسته‌اند در برابر تهدیدهای داخلی و خارجی مقاوم‌تر باشند. او به رابطه مثبت میان افزایش سرمایه اجتماعی و توان بازدارندگی کشورها در برابر تهدیدهای خارجی اشاره کرده و می‌افزاید: هر حکومتی باید به طور مداوم وضعیت این سرمایه را رصد کرده و از آسیب به آن جلوگیری کند.
اعتاب مقدسه؛ گنجینه‌ای برای تقویت سرمایه اجتماعی
وهابزاده موسوی در ادامه به ظرفیت‌های ویژه ایران در زمینه اعتاب مقدسه اشاره می‌کند. وی تشریح می‌کند: اعتاب مقدسه در ایران نه تنها اماکن مقدسی برای عبادت و زیارت هستند، بلکه مکانی برای تقویت شبکه‌های اجتماعی و افزایش مشارکت مردمی نیز به شمار می‌روند. مردم ایران به حرم‌های مطهر ائمه(ع) اعتماد ویژه‌ای دارند و این اعتماد می‌تواند به تقویت مشارکت‌های اجتماعی و همبستگی میان اقشار مختلف جامعه منجر شود.
او همچنین یادآور می‌شود: در ایام خاص مذهبی همچون اربعین حسینی در کربلای معلی و نجف اشرف، دهه آخر صفر در مشهد مقدس، نیمه شعبان و ایام وفات حضرت معصومه(س) در قم و قالیشویان مشهد اردهال و دیگر مناسبت‌های دینی، این ظرفیت‌ها به طور بارزی در تقویت همبستگی اجتماعی و مشارکت مردمی دیده می‌شود. این نوع مشارکت‌ها نمونه‌هایی عینی از اعتماد، همکاری و همبستگی اجتماعی هستند که در این ایام شکل می‌گیرند و اگر این ظرفیت‌ها به طور مستمر مورد استفاده قرار گیرد، می‌توانند تأثیر عمیقی بر حکمرانی و ساختار اجتماعی کشور بگذارند.
چرا استفاده از ظرفیت‌های اعتاب مقدسه محدود است؟
سید عباسعلی وهابزاده موسوی در ادامه به این نکته می‌پردازد که استفاده از این ظرفیت‌ها در کشور ایران به طور عمده به مناسبت‌های خاص محدود شده است. او یادآور می‌شود: با وجود ظرفیت عظیم و تأثیرگذاری که اعتاب مقدسه در تقویت سرمایه اجتماعی دارند، این ظرفیت‌ها معمولاً در زمان‌ها و مکان‌های خاص مانند اربعین، دهه صفر و ایام ویژه دیگر مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. این در حالی است که این ظرفیت‌ها باید در سایر اوقات سال نیز به طور مؤثر مورد استفاده قرار گیرد.
نکات کلیدی برای بهره‌برداری مستمر از ظرفیت‌های اعتاب مقدسه
معاون مدرسه عالی فقاهت عالم آل محمد(ع) به نکات مهمی برای بهره‌برداری مؤثر از این ظرفیت‌ها اشاره می‌کند که می‌تواند به تقویت سرمایه اجتماعی در حکمرانی کمک کند. او تشریح می‌کند: نخستین گام برای بهره‌برداری بهینه از این ظرفیت، تقویت هویت‌سازهایی است که ارتباط مردم را با اعتاب مقدسه مستحکم می‌کند. این هویت‌ها می‌توانند از طریق نمادها، رنگ‌ها، سرودها و مناسک ویژه‌ای که مردم در این مکان‌ها تجربه می‌کنند، شکل بگیرند. او همچنین بر گسترش برنامه‌ها و فعالیت‌ها در زمان‌ها و مکان‌های مختلف تأکید دارد و می‌گوید: برنامه‌ها نباید به زمان‌ها و مکان‌های خاص محدود باشند به طور مثال می‌توان شبکه‌های خیران مدرسه‌ساز، خیران سلامت و مبلغان جهادی را در طول سال توسعه داد تا بتوان از این ظرفیت‌ها به طور مستمر استفاده کرد.
ضرورت شفافیت و استفاده از معتمدان محلی
این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به اهمیت شفافیت در فرایندها و استفاده از معتمدان محلی برای تقویت این شبکه‌ها تأکید می‌کند: شفافیت در فرایندها می‌تواند اعتماد مردم را جلب کند و موجب تقویت مشارکت آن‌ها در فعالیت‌های اجتماعی شود. علاوه بر این، معتمدان محلی به دلیل آشنایی با نیازها و مشکلات خاص منطقه می‌توانند در توسعه این شبکه‌ها مؤثر باشند.
نقش افراد صاحب‌نام و تقویت مرجعیت اعتاب مقدسه
او در ادامه به نقش افراد صاحب‌نام در تقویت این شبکه‌ها نیز اشاره و بیان می‌کند: اتصال افراد صاحب‌نام و معتبر به این شبکه‌ها می‌تواند تأثیر زیادی در جلب توجه عمومی و تشویق دیگران به مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی داشته باشد. این افراد می‌توانند به عنوان الگوهای مثبت عمل کنند.
وهابزاده موسوی همچنین بر تقویت مرجعیت هر یک از اعتاب مقدسه در حوزه‌های خاص خود تأکید و خاطرنشان می‌کند: هر یک از اعتاب مقدسه می‌توانند در زمینه‌های خاصی همچون امور دینی، علمی، فرهنگی و اجتماعی مرجعیت پیدا کنند که موجب انسجام و تأثیرگذاری بیشتر این شبکه‌ها خواهد شد. ضمن اینکه باید از رقابت با بخش خصوصی جلوگیری کرد و باید این شبکه‌ها به گونه‌ای طراحی شوند که رقیب بخش خصوصی و مجموعه‌های داوطلب هم‌عرض تلقی نشوند.
حکمرانی مؤثر با استفاده از ظرفیت‌های دینی و فرهنگی
در پایان، سید عباسعلی وهابزاده موسوی تأکید می‌کند: تقویت سرمایه اجتماعی از طریق ظرفیت‌های اعتاب مقدسه می‌تواند به پایداری و قدرت حکمرانی کشور کمک کند. با ایجاد شبکه‌های اجتماعی مؤثر و مستمر پیرامون اعتاب مقدسه، نه تنها سرمایه اجتماعی برای خود این اماکن مذهبی تقویت می‌شود، بلکه این ظرفیت می‌تواند به افزایش سرمایه اجتماعی نظام و تقویت همبستگی اجتماعی نیز منجر شود. در نتیجه، حکمرانی کشور می‌تواند به طور مؤثرتری در مواجهه با چالش‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی عمل کند. این امر به جامعه‌ای همدل و همپیمان منجر خواهد شد که در آن مردم برای ارتقای کیفیت زندگی و بهبود وضعیت اجتماعی و اقتصادی کشور تلاش می‌کنند.