جوان آنلاین: مماشات دستگاه دیپلماسی ایران با طالبان برای برقراری حقابه ایران از رود هیرمند و هریرود در این سال‌ها بی‌نتیجه بوده است. برای مقامات طالبان، آب تبدیل به مسئله‌ای برای چانه‌زنی شده است. این گروه به خوبی متوجه شده است برای کسب امتیاز بیشتر از همسایگان و به رسمیت شناخته‌شدن از سوی آنها، می‌تواند روی موضوع آب مانور دهد. بعد از خلف‌وعده طالبان در به رسمیت شناختن حقابه ایران از رود هیرمند، این بار نوبت به احداث و آبگیری سد پاشدان روی رود هریرود رسیده است. هریرود پس از گذر از افغانستان به مرز ایران می‌رسد و منبع اصلی تأمین آب شرب بیش از ۲میلیون ایرانی ساکن استان خراسان‌رضوی است. حالا هیئت حاکمه افغانستان جایی حوالی هرات روی یکی از سرشاخه‌های هریرود سدی به نام پاشدان ساخته و آن را آبگیری کرده است. وزارت نیرو در واکنش به این اقدام طالبان می‌گوید این وزارتخانه ماه‌ها پیش طرح شکایت کرده، اما پیگیری آن در اختیار وزارت امور خارجه است. ظاهراً وزارت امور خارجه نیز از اردیبهشت ماه که ساخت این سد آغاز شده مذاکراتی با طالبان داشته، اما از نتایج آن فعلاً خبری در دست نیست.
افغانستان سال‌هاست از آزادسازی حقابه رودخانه مرزی هیرمند خودداری می‌کند. با اینکه مقامات افغانستان، آزادسازی حقابه رودخانه هیرمند را به بارندگی‌های مناسب در این کشور مشروط کرده‌اند، اما با وجود بارش‌های فرانرمال در این کشور، نه تنها حقابه ایران از رودخانه هیرمند آزاد نشده است بلکه این کشور با استفاده از بند‌های کوچک و متعدد انتقال و انحراف آب، مانع جاری شدن رودخانه به پایین‌دست حوضه آبریز هیرمند در ایران می‌شود.
پرداخت حقابه براساس معاهده سال۱۳۵۱ تعریف مشخصی دارد که طالبان از اجرای آن سر باز می‌زند. پرداخت‌نشدن حقابه ایران از سوی افغانستان در حالی است که اردیبهشت امسال، انتشار تصاویر ماهواره‌ای از انحراف بخش عمده‌ای از آب این رودخانه مرزی مشترک به سمت شوره‌زار گودزره در این کشور و در همسایگی با ایران، بار دیگر حاشیه‌ساز شد.
تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌داد طالبان مانند سال‌های گذشته سیلاب هیرمند را به بیابان گودزره انحراف داده است. آب منحرف شده مساحتی بالغ بر ۴۰۰کیلومترمربع از گودزره را پوشانده و آب شیرین رودخانه هیرمند را به تلخاب تبدیل کرده است؛ آبی که می‌تواند در صورت رسیدن به پایین‌دست، تالاب بین‌المللی هامون ایران به وسعت ۴۱۰کیلومترمربع (معادل وسعت گودزره) را احیا و از مرگ این اکوسیستم ارزشمند و تبدیل آن به کانون گرد و غبار جلوگیری کند.
برای مقامات طالبان، آب تبدیل به مسئله‌ای برای چانه‌زنی شده است. آنها پیش از این در مورد سدکمال‌خان و حقابه هیرمند هم مشکلاتی را ایجاد کرده بودند که کماکان ادامه دارد.
تهران در مقابل با روش دوستانه‌ای که با طالبان در پیش گرفته است تلاش دارد به اختلافات بر سر آب دامن نزند. رویکرد مسالمت‌جویانه ایران در قبال این گروه، در شرایطی است که اغلب کشور‌های جهان کماکان آنها را به عنوان دولت افغانستان به رسمیت نمی‌شناسند. افغانستان خودش را صاحب تمام و کمال آب‌هایی می‌داند که در این کشور سرازیر می‌شود و به مسئله فرادست‌بودن و قواعد آن توجهی ندارد. از آنجا که سرچشمه رودهایی، چون هریرود و هیرمند در افغانستان است، طالبان در ادامه روندی که حکومت جمهوری در افغانستان پیش گرفته است، سهمی برای ایران در نظر نمی‌گیرد.
این گروه به‌خوبی متوجه شده است که برای کسب امتیاز بیشتر از همسایگان و به رسمیت شناخته‌شدن از سوی آنها می‌تواند روی موضوع آب حساب کند.
این کشور که در وضعیت بد اقتصادی قرار دارد، بدون اینکه امتیاز آبی به ایران بدهد، امتیاز تجاری هم می‌گیرد. به عنوان مثال ۱۱ اردیبهشت خبرگزاری جمهوری اسلامی خبری با این مضمون منتشر کرد: «راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران در اطلاعیه‌ای آمادگی مجدد خود را برای حمل بار ترانزیتی افغانستان به ترکیه اعلام کرد.» این در حالی است که طالبان در همان تاریخ، از ایران درخواست کرده بود مسیر ترانزیتی جدیدی از چابهار نیز به افغانستان اختصاص دهد.
در هفته نخست اردیبهشت نیز اتاق بازرگانی ایران با بازرگانان افغانستان همایشی مشترک برگزار کرده بود که در آن رد و نشانی از موضوعات آبی در میان نبود. اکنون به رغم مماشات دولت ایران در برقراری ارتباط با طالبان، این کشور همچنان با بستن آب به روی شهر‌های مرزی ایران تلاش می‌کند امتیازات بیشتری از ایران بگیرد.
ایران و ترکمنستان در سال‌های پایانی دهه۷۰، سد دوستی را در بالادست هریرود افتتاح کردند. آنها امید داشتند این سد بتواند گره از مسئله کم‌آبی در برخی نواحی دو کشور باز کند.
ایران روی سد دوستی برای حل بحران آب در استان خراسان حساب باز کرده بود. افغانستان در آن زمان تحت تصرف طالبان قرار داشت و عملاً در این پروسه حضور نداشت.
۱۱سال پس از اینکه سد دوستی به‌طور کامل به سرانجام رسید، افغانستان که کمی سروسامان گرفته بود، اقدام به ایجاد سد بزرگ سلما روی هریرود کرد که باعث کاهش آبی شد که به سمت سد دوستی سرازیر بود. در ادامه همان پروژه احداث سد پاشدان را شروع کرد که باعث می‌شود سد دوستی بهره‌ای از آبی که از سمت هریرود می‌آید، نداشته باشد.
آبگیری سد پاشدان برخلاف کنوانسیون بین‌المللی
کنوانسیون آب‌های مرزی می‌گوید همه کشور‌ها تا جایی می‌توانند در قلمرو سرزمینی خود از آب‌های سرزمینی بهره‌برداری کنند که آسیبی از آن به کشور‌های دیگر نرسد، با این حال طالبان، در مورد هریرود و هیرمند زیر بار قرارداد‌های بین‌المللی نمی‌رود. در مورد حقابه هیرمند در سال ۱۳۵۱ معاهده‌ای نوشته شده که این کشور هرگز به آن پایبند نبوده، در مورد رود هریرود هیچ معاهده و قراردادی نوشته نشده است. این تجربه درخصوص کشور ترکیه نیز تکرار شده است. در شرایطی که حتی ترکیه با سدسازی‌های بی‌وقفه منطقه را با بحران روبه‌رو کرده است و به نظام بین‌الملل هم پاسخگو نیست، نمی‌شود انتظار چندانی از طالبان داشت که اساساً از قواعد بین‌المللی و حقوقی سردرنمی‌آورد. به نظر می‌رسد دستگاه دیپلماسی برای گرفتن حقابه ایران از کشور‌های همسایه موفق نبوده است.
از سال ۱۳۹۷ که زمزمه احداث سد پاشدان روی هریرود رسانه‌ای شد، نگرانی دولت ایران از تأمین آب شرب بخشی از خراسان جدی شد و در این سال‌ها دستگاه دیپلماسی در راه رایزنی برای توقف پروژه بود که متأسفانه موفقیت چندانی کسب نشده است.
وزارت نیرو روز گذشته در واکنش به آبگیری سد پاشدان به «جوان» گفت: ماه‌ها پیش ما شکایت خود را طرح و به طالبان اعلام کردیم، اما پیگیری آن در اختیارات وزارت امور خارجه است. این موضوع در دولت سیزدهم نیز پیگیری شد، اما از نتایج این مذاکرات و رایزنی‌ها خبری در دست نیست.
«هریرود» منبع اصلی تأمین آب شرب ۲میلیون شهروند ساکن خراسان‌رضوی است
هریرود پس از گذر از افغانستان به مرز ایران می‌رسد و منبع اصلی تأمین آب شرب بیش از ۲میلیون ایرانی ساکن استان خراسان‌رضوی است.
حالا هیئت حاکمه افغانستان جایی حوالی هرات روی یکی از سرشاخه‌های هریرود سدی به نام پاشدان ساخته و آن را آبگیری کرده است. همزمان با آبگیری سد پاشدان در افغانستان، جریان رودخانه هریرود به عنوان اصلی‌ترین منبع آب شرب استان خراسان‌رضوی مختل خواهد شد.
به گزارش فارس، یک دهه پس از آبگیری سد سلما، این دومین مانعی است که افغانستان روی هریرود بنا و جریان آب به سمت ایران و ترکمنستان را مختل می‌کند. یک شرکت آذربایجانی با ۱۸ساعت کار روزانه ساخت سد پاشدان را با سرعت به مرحله آبگیری در روز‌های گذشته رساند.
طالبان می‌گوید که پس از آبگیری سد پاشدان، ۱۳هزار هکتار زمین کشاورزی سیراب می‌شود، اما تجربه سدسازی نشان داده است چندصدهزار هکتار اراضی در پایین دست واقع در افغانستان به دلیل نرسیدن آب از بین خواهد رفت. وزارت انرژی و آب افغانستان اعلام کرده است دورخیز برای سدسازی روی هریرود به سلما و پاشدان ختم نمی‌شود و ساخت دو سد تیرپل و گفگان نیز در دستور کار قرار دارد.
محمد امینی، کارشناس دیپلماسی می‌گوید: سد یک ابزار است که موضع افغانستان را بالا می‌برد و دیپلماسی نه پس از آبگیری بلکه پیش از آن باید به فکر حق ملت ایران باشد.
همچنین رسول امینی، کارشناس دیپلماسی آب معتقد است: حقابه ایران از رودخانه‌های مشترک تنها با یک برنامه قوی دیپلماسی قابل وصول است، درست است که سد پاشدان آبگیری شده، اما با یک دیپلماسی قوی حق مردم ایران باید وصول شود.
دانشگاه تربیت مدرس در گزارشی با عنوان اصول مذاکره در دیپلماسی آب، ایجاد بسته‌های دیپلماسی برای گفتگو با افغانستان شامل تجمیع مسائل آب، برق، معادن و مهاجران را به عنوان یک الگوی موفق مذاکره بین‌المللی پیشنهاد کرده که به کمک آن می‌توان حقابه کشور را زنده کرد.
با همه آنچه در مورد دولت طالبان و مشکلاتی که در زمینه هریرود وجود دارد، می‌دانیم توقع پیگیری ماجرا از سوی دستگاه دیپلماسی ایران وجود دارد.
ایران در مقابل طالبان بیش از آنچه باید نرمش به خرج داده است. در مقابل این نرمش‌ها، انتظار می‌رود افغانستان بیش از این به خشکسالی و بحران گردوخاک در ایران دامن نزند.