از لحاظ تاریخی، روسیه بر روابط تجاری تسلیحاتی خود با ایران تسلط داشت و به عنوان تامین کننده اصلی نظامی تهران عمل می‌کرد. با این حال، جنگ در اوکراین و تحریم‌های غرب توانایی روسیه را برای پر کردن تسلیحات کلیدی مختل کرد و مسکو را مجبور کرد برای حمایت به ایران مراجعه کند.»
به گزارش سرویس بین الملل تابناک، معاهده روابط متقابل ۲۰۰۱ روسیه و ایران که به سال ۲۰۰۱ مربوط می‌شود در ابتدا برای ده سال تنظیم شده بود، از آن زمان به طور خودکار هر پنج سال یکبار تمدید می‌شد. چارچوب این معاهده به عنوان پایه و اساس روابط ایران و روسیه بود، که به طور قابل توجهی در طول زمان تکامل یافته است. در سال ۲۰۱۹، زمانی که جواد ظریف، وزیر امور خارجه وقت از مسکو بازدید کرد، هر دو کشور اذعان کردند که این توافق قدیمی دیگر منعکس کننده تعمیق روابط بین مسکو و تهران نیست.
«نیکول گراجوسکی» کارشناس امنیت بین‌المللی در مرکز بلفر برای علوم و امور بین‌الملل در مدرسه کندی دانشگاه هاروارد آمریکا در این زمینه می‌گوید: انتخاب ابراهیم رئیسی در سال ۲۰۲۱ به این بحث‌ها سرعت بخشید. تقریباً هر دیدار در سطح بالا بین مقامات روسیه و ایران شامل اشاره به یک توافق بلندمدت جدید بود که مشارکت رو به رشد آنها را رسمیت می‌بخشد. در حالی که مقامات ایرانی مشتاقانه این سند را متحول کننده به تصویر می‌کشیدند و برای چندین دهه نوید تقویت روابط را می‌دادند، مسکو حداقل در ابتدا کمتر مشتاق بود.
در ژانویه ۲۰۲۲، درست یک ماه قبل از حمله روسیه به اوکراین، رئیسی اولین دیدار رسمی خود را از مسکو انجام داد. یکی از اهداف اولیه ایران در این سفر، پیشبرد مذاکرات بر سر این معاهده بود. رئیسی پیش نویس توافقنامه همکاری ۲۰ ساله را تحویل داد که نشان دهنده اشتیاق ایران برای تحکیم شراکت با روسیه است.
رئیسی در یک نشست طولانی سه ساعته در کرملین گفت: «ما در ایران هیچ محدودیتی برای گسترش روابط با روسیه نداریم».
ابراهیم رئیسی پس از این دیدار، موضع ایران را مبنی بر اینکه روابط با روسیه «قوی و همه جانبه... نه کوتاه مدت یا موضعی، بلکه دائمی و راهبردی» خواهد بود، دوباره بیان کرد. اما در آن دیدار، پوتین آشکارا از به کار بردن اصطلاح «استراتژیک» برای توصیف روابط دوجانبه خودداری کرد. در عوض، او صرفاً تمایل روسیه به «ایجاد یک پایه بلندمدت همکاری» با ایران را اعلام کرد.
به اعتقاد «گراجوسکی»، در آن زمان روسیه برای رسمی کردن توافق با ایران عجله نداشت. برای مسکو، نیاز فوری به ارتقاء شراکت موجود وجود نداشت. از نظر تاریخی، روسیه در روابط خود با ایران محتاط بوده و از برچسب زدن آنها به عنوان «استراتژیک» خودداری می‌کند تا از دشمنی با بازیگران کلیدی منطقه مانند عربستان سعودی، اسرائیل و امارات متحده عربی اجتناب کند. با این حال، شروع جنگ در اوکراین تنها چند هفته بعد موضع روسیه را تغییر داد.
هنگامی که رئیسی و پوتین بار دیگر در ژوئن ۲۰۲۲ در حاشیه اجلاس سران خزر در عشق آباد با یکدیگر ملاقات کردند، پویایی روابط آنها و همچنین اولویت‌های روسیه به طرز چشمگیری تغییر کرده بود. در این مرحله، جنگ روسیه در اوکراین در حال تزلزل بود. نیرو‌های اوکراینی مقاومت شدیدی از خود نشان داده بودند و ارتش روسیه گرفتار مسائل لجستیکی و اشتباهات استراتژیک شده بود.
«گراجوسکی» می‌گوید: «در گذشته، بیانیه‌های مطبوعاتی ایران اغلب روابط بین دو کشور را بسیار نزدیک به تصویر می‌کشیدند و گاهی در مورد میزان همکاری‌ها اغراق می‌کردند. با این حال، در عشق آباد، این روسیه بود که به نظر می‌رسید مشتاق تأکید بر عمق مشارکت آنها بود. پوتین در دیدار با رئیسی، روابط روسیه و ایران را «ماهیت استراتژیک عمیق» توصیف کرد و بر تعامل مستمر دو ملت در حوزه‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی تاکید کرد. در پشت صحنه، روسیه متوجه شد که برای حمایت نظامی به تهران – به ویژه پهپاد‌ها – روی آورده است. از لحاظ تاریخی، روسیه بر روابط تجاری تسلیحاتی خود با ایران تسلط داشت و به عنوان تامین کننده اصلی نظامی تهران عمل می‌کرد. با این حال، جنگ در اوکراین و تحریم‌های غرب توانایی روسیه را برای پر کردن تسلیحات کلیدی مختل کرد و مسکو را مجبور کرد برای حمایت به ایران مراجعه کند.»
توافق جدید
کاظم جلالی، سفیر جمهوری اسلامی ایران در روسیه با اشاره به آمادگی ایران و روسیه برای امضا سند جامع همکاری‌های دو کشور، از سفر رییس جمهور به مسکو در ۲۸ دی ماه (۱۷ ژانویه) به مسکو خبر داده و گفته است: در این سفر توافقنامه همکاری دو کشور به امضای دکتر پزشکیان و پوتین می‌رسد.
سفیر جمهوری اسلامی ایران در روسیه با بیان اینکه طرح انتقال گاز روسیه به ایران از دیگر طرح‌های مهم اقتصادی دو کشور است، ابراز امیدواری کرد که به زودی این طرح به سرانجام برسد.
جلالی همچنین با اشاره به برگزاری جلسه سران اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سن پطرزبورگ با حضور ایران، خاطرنشان کرد: وزیر صنعت معدن و تجارت کشورمان به نمایندگی از کشورمان فردا در اجلاس سران اتحادیه شرکت خواهند کرد و در این جلسه ایران به عنوان عضو ناضر اتحادیه انتخاب می‌شود.
وی در بخش دیگری از سخنانش با اشاره برخی از اشتراکات فرهنگی کمتر شناخته دو کشور از جمله در اوستیای شمالی، داغستان، آستارخان و غیره، خاطرنشان کرد: روابط ایران و روسیه رو به توسعه است و دو کشور اشتراکات فرهنگی زیادی دارند و در این بستر مشترک، دانشجویان ایرانی حلقه وصل و سفرای روابط دو کشور هستند.
سفیر جمهوری اسلامی ایران با بیان اینکه ماندگارترین و اثرگذارترین روابط دوجانبه را، ارتباطات مردمی خواند و با تاکید بر ضروت فعال شدن تاجران ایرانی در روسیه گفت: حضور تجار ایرانی و بخش خصوصی در روسیه به پیشبرد روابط اقتصادی دو کشور کمک شایانی خواهد کرد.
سه ماه پس از سفر نخست‌وزیر روسیه به تهران و دیدار با معاون اول رئیس‌جمهور، اوایل دیماه نیز معاونان وی وارد تهران شدند تا این بار به صورت جدی مساله پیگیری «موافقت‌نامه جامع همکاری‌های راهبردی» تهران و مسکو دنبال شود.
این رایزنی‌ها در تهران، به‌نوعی آماده‌سازی سفر مسعود پزشکیان به مسکو برای امضای موافقت‌نامه جامع در هفته‌های آتی بود. البته طی چند ماه اخیر زمزمه‌هایی از سمت روسیه درباره پیشبرد این موافقت‌نامه شنیده می‌شد؛ همچنان‌که در تیرماه سال جاری ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه، اعلام کرده بود مسکو در حال کار بر آن چیزی است که او آن را یک «معاهده بزرگ» با ایران خواند. اظهارات او اشاره‌ای به توافقنامه همکاری دوجانبه جامع بین تهران و مسکو قلمداد شد. در ماه ژانویه نیز وزارت امور خارجه روسیه اعلام کرد که یک معاهده جدید بین‌دولتی که منعکس‌کننده «تعمیق بی‌سابقه» در روابط روسیه و ایران است، در مراحل نهایی قرار دارد.
در همین راستا، هفته‌نامه آمریکایی نیوزویک گزارش کرده است که توافق همکاری راهبردی جدید ایران و روسیه احتمالاً قبل از تحلیف رئیس‌جمهور منتخب آمریکا امضا خواهد شد.
نیوزویک با اعلام خبر احتمال امضای توافق همکاری راهبردی جدید ایران و روسیه گزارش کرد که توافق جدید بین تهران و مسکو، نمایانگر تلاش دو کشور برای متحد کردن نیرو‌ها در بحبوحه اقدامات غرب برای منزوی کردن جمهوری اسلامی و روسیه در عرصه جهانی است.
توافق دو جانبه جدید قرار است جایگزین توافق راهبردی ۲۰ ساله‌ای شود که در سال ۲۰۰۱ بین جمهوری اسلامی و روسیه به امضا رسید و توافق جدید شامل تعهد برای همکاری در بخش انرژی، تولید، حمل و نقل و کشاورزی خواهد بود.
پیشتر و در اواخر شهریور ۱۴۰۳، «ولادیمیر پوتین»، رئیس جمهور روسیه پیشنهاد وزارت خارجه این کشور درباره شرایط معاهده مشارکت راهبردی ایران و روسیه را پذیرفت.
پوتین به وزارت خارجه روسیه اجازه داد تا در جریان مذاکرات ۲ کشور تغییراتی در پیش نویس ایجاد کند که ماهیت اساسی ندارند. در سند امضا شده توسط رئیس جمهور روسیه آمده است: «من به مصلحت می‌دانم که توافقنامه پیش‌بینی شده را در بالاترین سطح امضا کنم.»
مفاد توافق جامع
توافقنامه مشارکت استراتژیک جامع قرار است به مرحله‌ای مهم در توسعه روابط روسیه و ایران تبدیل شود. این سند شامل تمامی حوزه‌های همکاری دوجانبه از جمله انرژی، صنعت، حمل‌ونقل و کشاورزی خواهد بود.
در خصوص مفاد این توافق، آندری رودینکو، معاون وزیر امور خارجه روسیه اعلام کرده است که توافقنامه در حال آماده‌سازی برای مشارکت جامع میان مسکو و تهران، شامل حوزه‌های دفاعی و امنیتی نیز خواهد بود.
وی در مصاحبه با خبرگزاری تاس توضیح داده بود: «در خصوص محتوای این سند بنیادین، پیش از موعد جزئیات آن را فاش نمی‌کنم. تنها می‌توانم این را بگویم که این توافقنامه پاسخگوی چالش‌ها و نیاز‌های دو کشور در عصر حاضر خواهد بود و تقریباً تمامی حوزه‌های مهم و خوش آتیه همکاری‌های دوجانبه بین روسیه و ایران، از جمله دفاع و امنیت، را در بر خواهد گرفت.»
معاون وزیر خارجه با یادآوری اینکه مفاد مشابهی، البته به شکلی مختصرتر، در سند مشابه سال ۲۰۰۱ نیز وجود داشت، افزوده بود: «در دو دهه گذشته، ماهیت تعاملات در برخی زمینه‌ها به طور قابل توجهی تغییر کرده و کیفیت و پویایی متفاوتی به خود گرفته است. شرایط منطقه‌ای نیز نه تنها آسان‌تر نشده، بلکه پیچیدگی بیشتری پیدا کرده است. مسلماً ما با دوستان ایرانی خود همکاری نزدیکی در این راستا داریم و اقدامات مشترک لازم را برای تقویت صلح و امنیت منطقه انجام می‌دهیم.»
موسسه مطالعاتی جیمز تاون در مقاله‌ای می‌نویسد: محتویات دقیق آنچه در این قرارداد قید شده مشخص نیست. اما در مقایسه با معاهده قبلی که بیش از بیست سال پیش توسط دو کشور امضا شده بود، می‌توان گفت این توافق احتمالاً شامل روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بسیار گسترده‌تری خواهد بود و بر همکاری‌های نظامی و امنیتی تاکید دارد. در این میان آن گونه که جیمز تاوان مدعی است، احتمالا در باب کمک‌های آموزش نظامی و خرید جت‌های جنگنده سوخو-۳۵ سامانه موشکی‌اش ۴۰۰ رایزنی‌هایی خواهند داشت.
این موسسه مطالعاتی آورده است، خارج از حوزه دفاعی، توافقنامه جدید همچنین قرار است همکاری را در زمینه‌هایی مانند تجارت، رسانه، آموزش، اکتشاف فضا، تبادل فرهنگی و سیستم پرداخت مشترک گسترش دهد. مسکو و تهران همچنین مشتاق حل اختلافات مربوط به ایجاد خطوط لوله اصلی گاز در ایران، اجرای پروژه‌های گاز طبیعی مایع و انجام عملیات سوآپ شامل گاز طبیعی و محصولات نفتی هستند. ارتقای زیرساخت‌ها از جمله موضوعات دیگر مورد بحث میان دو کشور قلمداد می‌شود، مسکو و تهران تلاش کرده‌اند تا کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) را گسترش دهند. این کریدور که در امتداد دریای خزر قرار دارد، روسیه را به بنادر جنوبی ایران وصل می‌کند و دسترسی به بازار‌های اقیانوس هند و آسیای جنوبی را فراهم می‌نماید.
خبرگزاری روسی تاس نیز در خصوص مفاد این توافق، نیز صرفا به کلیات بسنده کرده است و در گزارشی می‌گوید: «توافقنامه مشارکت راهبردی جامع قرار است به نقطه عطفی در توسعه روابط بین روسیه و ایران تبدیل شود. روابط ۲ کشور درحال تجربه رشد بی‌سابقه‌ای است. به گفته مقامات ۲ کشور، این توافقنامه تمامی زمینه‌های همکاری دوجانبه را پوشش می‌دهد و افق‌های تازه‌ای را در زمینه‌های مختلف تعامل روسیه و ایران از جمله انرژی، حمل و نقل، صنعت، کشاورزی، فرهنگ، علم و فناوری باز خواهد کرد.»
دلایل همگرایی
جمهوری اسلامی و روسیه در سال ۲۰۰۱ میلادی یک قرارداد استراتژیک ۲۰ ساله امضا کرده بودند که در سال ۲۰۲۰ به صورت خودکار به مدت ۵ سال دیگر تمدید شد. از دیگر سو دو طرف در سال ۲۰۲۰ بر سر این توافق کردند که سند جدیدی را تنظیم کنند که جایگزین سند قبلی شود.
خبرگزاری تاس روسیه خردادماه امسال به نقل از یک مقام وزارت خارجه این کشور گزارش داد این توافق جدید «به دلیل مشکلات شرکای ایرانی» به طور موقت به حالت تعلیق درآمده است. در واکنش به این امر سفیر ایران در مسکو این خبر را تکذیب کرد.
چندی بعد وزیر خارجه روسیه در یک نشست خبری اعلام کرد متن توافقنامه جدید به طور کامل مورد توافق طرفین قرار گرفته، اما به دلیل «مشکلات اداری مربوط به طرف ایرانی هنوز قابل امضا نیست.»
برخی کارشناسان معتقد بودند با توجه به اظهارات مقام‌های روسی به نظر می‌رسد پس از سقوط هلیکوپتر ابراهیم رئیسی و همراهانش، مسکو با نگرانی به تحولات سیاسی داخلی ایران چشم دوخته و امضای این توافقنامه را به بعد از برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری زودهنگام و تشکیل دولت جدید در تهران موکول کرده است.
در این گزارش آمده بود: «ناظران سیاسی می‌گویند برگزاری انتخابات زودهنگام ریاست جمهوری در ایران و احتمال روی کار آمدن میانه‌رو‌ها این تحلیل را بین مقامات روسیه تقویت کرده که احتمال تغییر رویکرد دولت آینده ایران در پیگیری سیاست دولت قبلی وجود دارد و ممکن است علیرغم تعیین سیاست‌های کلی نظام از سوی رهبری، در ابعاد اجرایی تغییرات محسوسی در نحوه اجرای توافقات ایران و روسیه صورت پذیرد.»
با وجود این با انتخاب مسعود پزشکیان به عنوان رئیس جمهور آینده ایران، وی در مقاله‌ای بر اهمیت روابط با روسیه تاکید کرده است.
همچنین در دیدار روز ۱۴ تیرماه ۱۴۰۳، محمد مخبر، سرپرست ریاست جمهوری اسلامی با ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه در حاشیه اجلاس کشور‌های سازمان همکاری شانگهای در آستانه، پایتخت قزاقستان، مخبر از پیام تسلیت پوتین در ارتباط با شهادت ابراهیم رئیسی تشکر کرد و گفت که رابطه بسیار عمیق بین ایران و روسیه، راهبردی است که از سوی آیت الله خامنه‌ای تنظیم شده و مستمرا پیگیری و نظارت می‌شود.
برخی ناظران معتقد هستند مسکو و تهران به دلیل تحریم‌های غرب با چالش‌هایی مواجه شده‌اند و مشتاق هستند توافقی را ارائه کنند که نشان‌دهنده مشارکت در حال تحول و مخالفت مشترک آنها با غرب جمعی باشد. در همین حال ظهور سازمان‌های فراملیتی مانند بریکس و سازمان همکاری شانگهای نشان‌دهنده فصل جدیدی در ژئوپلیتیک جهانی است که روسیه و ایران خود را به‌عنوان قدرت‌های در حال صعود در آن قرار می‌دهند.
ناظران بر این باورند که به واسطه جنگ در اوکراین و تصاعد تنش‌ها در خاورمیانه دو بازیگر به دنبال آن هستند تا روابط خود را ارتقا دهند. بالاخص آن که تحریم‌های اعمالی غرب هر دو بازیگر را در موقعیت مشابهی قرار داده است. از همین رو تهران و مسکو مشتاق برای یافتن متحدان جدید - به دنبال ایجاد همکاری‌های سیاسی و نظامی نزدیک‌تر- هستند. مسکو و تهران در همین راستا توافقی را ارائه کردند که منعکس کننده اولویت‌های‌شان در جهان در حال تغییر است.
همکاری بین دو ایران و روسیه از سال ۲۰۲۲ علیرغم بی‌اعتمادی متقابل در جبهه‌های مختلف افزایش یافت. انتظار می‌رود این روند با امضای توافق جامع که نویدبخش بازتعریف دامنه مشارکت استراتژیک آنها باشد، به اوج خود برسد.