آن‌ها که جغرافیای بهشتی آستان علی بن موسی الرضا(ع) را می‌شناسند، می‌دانند در میان ابنیه این حرم مطهر و مبارک، بناهای بی‌نظیر کم نیست. گنبد الله‌وردی خان، مدفن سردار مشهور شاه‌عباس یکی از همین مکان‌های بی‌نظیر است که معمولاً به عنوان شاهکاری هنری از آن یاد می‌شود.
گنبدخانه‌ای در هشت ضلع
بنایی که گنبدخانه‌ای هشت ضلعی در شرق بقعه مطهر بوده و به قول مؤلف عالم‌آرای عباسی «در کمال تکلف و زیبایی» ساخته شده است. سیدمهدی سیدی، نویسنده و مشهدپژوه در کتاب «سیمای تاریخی شهر مشهد» درباره این بنا می‌نویسد: «الله‌وردی خان برای خویش در حرم مطهر مقبره‌ای ساخته، در همان سال درگذشته و در مزار مزبور نیز دفن شده است». گفته می‌شود این سردار شاه‌عباس در ابتدا یکی از غلامان گرجی بوده و مسلمان شده و در زمان شاه تهماسب اول صفوی وارد دستگاه خلافت می‌شود و پس از طی مدارج مختلف، در زمان شاه‌عباس به یکی از افراد معتمد او تبدیل شده و آن قدر به شاه نزدیک می‌شود که شاه او را پدر خطاب می‌کرد و کارش تا آنجا بالا می‌گیرد که علاوه بر سپاه‌سالاری، مدتی حکومت فارس نیز به او داده می‌شود. با وجود نام نیک او در تاریخ و خدماتی که داشته باید گفت این طی طریق از غلامی تا سرداری عجیب نیست. به هر حال در میان آنچه به فرمان او وقف و ساخته شده یکی همین مرقد است که الله‌وردی خان خود دستور ساختش را برای پس از مرگ می‌دهد و بنا بر آنچه در کتاب‌های تاریخ آمده بین اتمام ساخت مرقد و مرگ او نیز فاصله چندانی نبوده است. در این باره مشهور است معمار گنبد در پایان ساخت بنا به اصفهان رفته و به کارفرمایش الله‌وردی خان خبر می‌دهد کار ساخت بنا تمام شد و منتظر ورود مقدم حضرت عالی است. تعارفی که الله‌وردی خان آن را پیامی از غیب و اعلامی برای بدرود حیات در نظر می‌گیرد. او در سال ۱۰۲۲ ق در شیراز درگذشت و جنازه‌اش به امر شاه عباس به مشهد حمل و در زیر همین گنبد دفن شد.
از آثار برجسته دوره صفوی
این گنبدخانه هشت گوش از بیرون نمایی جز گنبدی کوتاه با پوشش مسین ندارد اما آنچه موجب شهرت آن است، بسته و وابسته به رواق زیر گنبد به خصوص مقرنس‌کاری ماندگار سقف داخل گنبد است. رواقی که در زیر این گنبد در زاویه پشت گنبد حاتم‌خانی و شرق توحیدخانه مبارکه قرار دارد و زیر نظر معماران و حجاران آستان قدس از سنگ‌های مرمر عالی ملون به رنگ‌های طبیعی و به نقش زیبایی حجاری و مفروش شده، یکی از شاهکارهای معماری حرم مطهر رضوی است، سنگ ازاره دور آن هم از مرمر ممتاز است. در وسط کتیبه داخلی دور دهانه گنبد، سوره مبارکه جمعه نقش بسته است. از صفه شمالی آن راهرویی وجود دارد که به توحیدخانه و حرم مطهر راه دارد. تاریخ پایان بنای گنبد را در آن صفه با کاشی معرق، ۱۰۲۱ ق (۹۹۱ش) نوشته‌اند. صفه شرقی آن دری به کفش‌کن صحن کهنه داشته و از صفه جنوبی به دارالسیاده می‌رود و از صفه غربی دری به راهرو گنبد حاتم‌خانی دارد. ازاره دیوارها، صفه‌ها، پایه‌ها و سقف کاشی معرق ریز زیبایی است که کم‌نظیر یا بی‌نظیر بوده و از آثار برجسته کاشی‌کاری دوره سلاطین صفویه است. (شمس‌الشموس، ۱۳۵۴، ص ۱۴۹؛ مؤتمن، ۱۳۵۹، ص ۹۹)
پرنده‌هایی به سمت ملکوت
مهدی اشراقی که درباره کاشی‌کاری گنبد الله‌وردی خان پژوهش کرده است، درباره معماری آن چنین توضیح می‌دهد: «این بنا که همزمان با مسجد «شیخ لطف‌الله» در اصفهان ساخته شده، کار امیر معمار اهل اصفهان است که طرح آن به صورت کثیرالاضلاع اجرا شده و این یکی از دلایلی است که بنا را نسبت به دیگر ابنیه موجود در حرم مطهر ممتاز می‌کند». او در ادامه می‌گوید: «نمای خارجی صفه جنوب شرقی رواق در گذشته سردری بزرگ داشته که محل ورود به رواق بوده است. این بخش کاملاً مقرنس‌کاری شده و از یادگارهای هنرمندان پیشین و همزمان با ساخت بنای اصلی در عهد صفوی پا گرفته و گویا به ایوان رضا(ع) معروف بوده است. سقف خارجی رواق نیز برای استحکام و محافظت با قطعات و خشت‌های مسی پوشیده شده و به صورت گنبدی درآمده است تا از نفوذ باران و رطوبت در امان باشد».
همان طور که شرحش آمد کاشی‌های به کار رفته در این بنا مانند سایر کاشی‌های دوره صفوی معرق هستند. از بالای ازاره به سمت سقف گنبد، تمام بدنه‌ها، پایه‌ها، دیوارها و سقف زیر گنبد با این نوع کاشی پوشیده شده است. کاشی‌های رنگین به زمینه لاجوردی دارای نقوش مختلف که بیشتر آن‌ها نقش‌هایی از حیوانات و گیاهان است. نقش‌ها در پایین بنا بیشتر برگرفته از نقوش گیاهی است و به سمت سقف و سردر قدیمی از دارالضیافه، شرق و شمال بنا بیشتر نقوش حیوانی دیده می‌شود. در این میان تصویر پرندگان که نمادی از روح انسان و پرواز به سمت ملکوت هستند، از سایر نقوش بیشتر به کار رفته است.
مجموعه‌ای که کم‌نظیر است
اما یکی از چشم‌نوازترین قسمت‌های بنا سقف مقرنس‌کاری شده آن است. طبیعی است هنگام زیارت، مقصد نگاه زائر آستان، صاحب آستان است. برای همین ممکن است بسیاری از ما هنگام زیارت و گذر از رواق‌ها برای رفتن به زیارت بقعه مطهر، متوجه سقف مقرنس‌کاری شده این بنا نشده باشیم. همان طور که گفته شد برخلاف گنبد ساده بنا، درون آن بسیار پرکار است. در هر ضلع از بنا طاق نماهایی دو طبقه اجرا شده است و گنبدی باشکوه بر فراز این طاق نماها به چشم می‌خورد. این گنبد با مجموعه مقرنس‌هایی بی‌نظیر پر شده است. یک دایره عظیم از قطارهای مقرنس روی هم که از پایین به بالا کوچک‌تر می‌شوند. این هفت قطار مقرنس پی در پی که هفت آسمان را تداعی می‌کنند، به شمسه معرق وسط سقف منتهی شده و جلوه‌ای چشمگیر به گنبد داده‌اند. این شمسه چرخان در مرکز به یک نورگیر می‌رسد. خوب است بدانیم آلت‌های تخت مقرنس‌کاری به صورت ستاره‌های چهار، پنج، شش و هشت پر کار شده که هر کدام عددی نمادین است.
خبرنگار: آزاده خلیلی