به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ ما ایرانی ها از ابتدای انقلاب، حضور مردم را در مقاطع حساس، لمس کرده ایم؛ به طوری که این حضور و رفتار سیاسی، جزئی از باورهای ما شده است؛ اما حماسه نهم دی ماهسال 88، بار دیگر چشم ها را به سوی خود خیره کرد. حضور حماسی مردم در این روز، آغازی بود بر پایان چندین ماه فتنه انگیزی در کشور. رهبر انقلاب در دیدار سال 88 مردم قم با اشاره به این رویداد مهم خاطرنشان کرد: «نهم دی با دهم دی، فرقی ندارد؛ این مردمند که ناگهان با یک حرکت - که آن حرکت برخاسته از همان عواملی است که نوزدهم دی قم را تشکیل داد، یعنی برخاسته از بصیرت است، از دشمن شناسی است، از وقت شناسی است، از حضور در عرصه مجاهدانه است - روز نهم دی را هم متمایز می کنند. مطمئن باشید که روز نهم دی امسال هم در تاریخ ماند». یادداشت زیر به توضیح این پدیده و نظایر آن، تحت عنوان «مناسک سیاسی» پرداخته است:

چرخه کارآمدی و وفاداری

«مشروعیت» و به ویژه علت و چگونگی افزایش و کاهش آن، امروزه به فصلی جدی و جذاب در دانش سیاسی تبدیل شده است. در این میان، کانون گفت وگو پیرامون مشروعیت نظام سیاسی یا دولت و دگرگونی های آن را باید توجه به افکار عمومی و میزان اعتماد و رضایت مردم، نسبت به دولت دانست. در این چارچوب، دولت ها برای تثبیت مشروعیت خود، باید کارآمدی خویش را به مردم نشان دهند. آن گاه دولت ها می توانند وفاداری مردم را نسبت به خویش، انتظار داشته باشند.

بر این اساس، هرچه ماهیت و عملکرد یک نظام سیاسی نزد افکار عمومی مقبول تر باشد و اعتماد و رضایت بیشتری نسبت به آن وجود داشته باشد، مشارکت سیاسی و حمایت مردمی از آن نظام، بیشتر خواهد شد. از سوی دیگر، اگر دولت ها از پس اقناع مردم درباره برنامه ها و سیاست های خود برنیایند و دچار گسست های حمایتی شوند، مشروعیت آنها کاهش می یابد و این نوع نظام های سیاسی را اصطلاحاً «ورشکسته» می نامند که در آستانه فروپاشی قرار دارند.

از سوی دیگر، هرچه فاصله و شکاف میان دولت و ملت کمتر باشد و دولت، اعتماد و مشارکت بیشتری را به عنوان پشتوانه خود داشته باشد، در عرصه های داخلی و خارجی، قدرتمندتر ظاهر می شود و می تواند اهداف ملی را با هزینه کمتری تأمین کند و کارآمدی بیشتری از خود نشان دهد. بنابراین، مشروعیت و کارآمدی، ارتباطی دوسویه دارند.

انتخابات و مناسک سیاسی

با آن که تأثیر متقابل کارآمدی نظام سیاسی و وفاداری مردم روشن به نظر می رسد، اما چگونگی ارزیابی و اندازه گیری میزان اعتماد عمومی- به عنوان یک عنصر تعیین کننده در این ارتباط دوسویه- همیشه با ابهام هایی همراه بوده و همچنان محل بحث و تبادل نظر است.

بیشتر نظریات سیاسی، روشن ترین معیار ارزیابی و آشکارترین جلوه گاه اعتماد عمومی را برگزاری انتخابات و میزان
مشارکت مردم در آن می دانند. در واقع، مردم با مشارکت خود در یک انتخابات آزاد، نشان می دهند که تا چه اندازه به نظام سیاسی خویش اعتماد دارند؛ همان گونه که دولت ها با برگزاری انتخابات و سامان دهی رقابت ها، میزان اعتماد خود را نسبت به مردم، مشخص می سازند.

با این حال، مشارکت در انتخابات، تنها شاخص سنجش اعتماد عمومی نیست و جامعه شناسان سیاسی در این رابطه از معیارهای دیگری نیز سخن گفته اند. یکی از این معیارها، مفهومی نسبتاً جدید است که «مناسک سیاسی» خوانده می شود و به حضور مردم و ابراز احساسات آنها نسبت به روندها و دگرگونی های سیاسی در جامعه اشاره دارد.

در جریان مناسک سیاسی، مردم با حضور وسیع، متراکم و منظم خود در یک فرصت زمانی محدود، در سطح خیابان های شهر، نسبت به پدیده ها یا روندهای سیاسی، واکنش نشان می دهند و مستقیم و بی واسطه، در امور سیاسی، مشارکت می کنند. برجسته ترین و فراگیرترین نمونه این گونه مناسک که در برخی از جوامع مدرن امروزی نیز دیده می شود، جشن سال روز استقلال کشورهاست.

هرچه حضور مردم در مراسم و مناسک سیاسی بیشتر باشد، نشان دهنده مشروعیت سمبلیک یک نظام سیاسی در کنار مشروعیت دموکراتیک آن است که از طریق انتخابات و مشارکت مردم در آن، نمایان می شود.

مردم سالاری دینی

جمهوری اسلامی ایران را باید به عنوان یک نظام سیاسی برآمده از انقلاب اسلامی و پدیده ای تازه و شایسته بررسی ویژه در مطالعات جامعه شناسی سیاسی تلقی کرد. درباره سرشت اسلامی و ساختار و پراکندگی ویژه قدرت در ایران، پس از انقلاب اسلامی، تحلیل های گوناگونی مطرح شده است؛ اما بیشتر دیدگاه های موجود، از درک ماهیت ویژه و ملاحظات خاص جامعه و سیاست ایران غافل بوده، در چارچوب گفتمان های غربی و شرقی، کوشیده اند با استفاده از مفاهیم و نظریات موجود در فرهنگ واژگان غربی، به تبیین واقعیات و تحولات ایران در این دوران بپردازند.

تنها رهیافت بومی را در این زمینه، می توان ارائه نظریه «مردم سالاری دینی» دانست. مردم سالاری دینی به عنوان یک مفهوم سیاسی جدید که مبتنی بر مطالعه تجربه ایران در دوران جمهوری اسلامی است، گرچه از پشتوانه انباشت علمی فراوانی برخوردار نیست،2 اما در برخی زمینه ها مانند تبیین رابطه دولت و ملت و کارآمدی دولت و مشروعیت آن، حرف های تازه ای برای گفتن دارد که درخور بررسی و پرداخت بیشتر از سوی جامعه علمی است.

یکی از ویژگی های مردم سالاری دینی، نگاه منحصر به فرد آن نسبت به چگونگی ارزیابی مشروعیت نظام سیاسی در جامعه اسلامی است؛ برای نمونه، رأی مردم و مشارکت آنها در انتخابات، به عنوان یکی از راه های سنجش میزان اعتماد عمومی و مشروعیت مردمی دولت، در ایران پس از انقلاب اسلامی، مبنا و معنای متفاوتی دارد که فراتر از حدود قراردادی آن در نظریات سیاسی غربی است.

«... این مردم سالاری به ریشه های دمکراسی غربی مطلقاً ارتباط ندارد. این، یک چیز دیگر است. مردم سالاری دینی دو چیز نیست؛ این طور نیست که ما دمکراسی را از غرب بگیریم و به دین سنجاق کنیم؛ تا بتوانیم یک مجموعه کامل داشته باشیم؛ نه، خود این مردم سالاری هم متعلق به دین است».3

«مردم سالاری در نظام اسلامی، مردم سالاری دینی است؛ یعنی به نظر اسلام متکی است؛ فقط یک قرارداد عرفی نیست. مراجعه به رأی و اراده و خواست مردم، در آن جایی که این مراجعه لازم است، نظر اسلام است؛ لذا تعهد اسلامی به وجود می آورد؛ مثل کشورهای دمکراتیک غربی نیست که یک قرارداد عرفی باشد؛ تا بتوانند به راحتی آن را نقض کنند. در نظام جمهوری اسلامی، مردم سالاری، یک وظیفه دینی است».4

در نظریه مردم سالاری دینی، انتخابات، تنها معیار سنجش مشروعیت نظام سیاسی نیست. از آن جا که مناسک سیاسی پس از انقلاب اسلامی به صورت یکی از برجسته ترین واقعیات سیاسی جامعه ایران درآمده که در قالب های مختلف، به طور منظم و در سطحی وسیع برگزار می شود، از لحاظ نظری نیز اهمیت بیشتری یافته و در کنار انتخابات، به عنوان یکی از شاخص های اعتماد عمومی و مقبولیت دولت، مطرح شده است.

«انتخابات، مظهر حضور مردم است؛ همچنان که حضور در راهپیمایی بیست ودوم بهمن، یکی از مظاهر حضور مردمی است. دشمن و دستگاه های استکباری از انتخابات شما و از راهپیمایی تان در بیست ودوم بهمن، می ترسند. بنابراین، از همه نیروی خود استفاده می کنند؛ شاید بتوانند انتخابات و حضور مردم و رأی آزاد و دخالت مردم در سرنوشت خود را از این ملت و از این کشور بگیرند».5

ایران 88 و اعتماد عمومی

سال 1388ش. بی شک یکی از پرچالش ترین لحظات تاریخ انقلاب اسلامی ایران بوده است. رقابت های جدی و شفاف نامزدها و مشارکت فراگیر مردم در جریان انتخابات دهمین دوره ریاست جمهوری، نشان گر افزایش اعتماد مردم به نظام سیاسی و در نتیجه، میزان بالای مشروعیت جمهوری اسلامی بود؛ اما طرح ادعای تقلب گسترده از سوی برخی نامزدها و پذیرش اولیه آن از جانب بخشی از هواداران آنها، این پدیده چشم گیر را به حاشیه راند؛ به ویژه هنگامی که با خروج از ساز و کارهای قانونی پیش بینی شده برای پی گیری تخلفات احتمالی، اعتراضات به عرصه خیابان های تهران کشیده شد و زمینه مناسبی برای مانور تبلیغاتی رسانه های بیگانه فراهم ساخت.

در حالی که مشارکت سیاسی بی مانند ایرانیان در انتخابات دهم ریاست جمهوری، می توانست به عنوان ثبت نصابی دست نیافتنی مورد توجه قرار گیرد و اعتماد عمومی نسبت به نظام اسلامی و مشروعیت آن را به رخ دموکراسی های رقیب بکشد، ادعای تقلب در انتخابات و پیامدهای آن باعث شد تا اعتماد مردم به نظام جمهوری اسلامی، به چالش کشیده شود و ارزیابی مشروعیت دولت و نظام سیاسی ایران دشوار بنماید.

در چنین شرایطی، آن چه باعث پایان یافتن چندین ماه چالش سیاسی و امنیتی به دنبال برگزاری انتخابات ریاست جمهوری شد، حضور جالب توجه مردم در مناسک سیاسی 9 دی 1388ش. بود که پیام روشنی برای مدعیان تقلب در انتخابات 22 خرداد داشت.

با گذشت ماه ها از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و اعتراضات خیابانی، مدعیان تقلب همچنان حضور خیابانی طرفداران را به سود خود و برای فشار بر دولت، مغتنم می شمردند. از این رو، سران معترض به نتیجه انتخابات، نه تنها هیچ واکنشی نسبت به اقدامات برخی هواداران خود- که اهانت به ارزش ها و نمادهای دینی و سیاسی مورد احترام ایرانیان را دربرداشت- نشان نمی دادند؛ بلکه در بسیاری از موارد به توجیه آن می پرداختند. اوج این اهانت ها در روز عاشورای 1388ش. رخ داد که طی آن به آیین عزاداری سالار شهیدان جسارت شد و عزاداران حسینی مورد ضرب و شتم معترضان خیابانی قرار گرفتند.

واکنش عمومی مردم نسبت به حوادث روز عاشورا، بسیار گسترده و فراتر از حد تصور بود.

اهمیت فزاینده مناسک سیاسی

پرونده هشت ماه چالش پس از برگزاری دهمین انتخابات ریاست جمهوری، به فاصله چند روز پس از 9 دی و در مناسک سیاسی دیگری که هرساله برای بزرگداشت پیروزی انقلاب اسلامی برگزار می شود، با حضور گسترده مردم و با محکومیت هرگونه حرکت سیاسی خارج از چارچوب های نظام اسلامی، بسته شد.

گرچه فتنه 88 برخی تجربه های تلخ و پیامدهای ناگوار را برای جامعه ایران دربرداشت، اما مشارکت حداکثری در انتخابات 22 خرداد ریاست جمهوری و حضور حماسی در 9 دی برای پایان دادن به فتنه، به عنوان نقطه ای روشن در کارنامه مردم ایران و حافظه جمعی آنها برجای خواهد ماند.

مردم ایران در این سال، نه تنها نصاب بی نظیری از مشارکت سیاسی را به ثبت رساندند که دست یابی به آن برای مردم سالاری های دیگر در جهان امروز به سختی قابل تصور است، بلکه اهمیت فزاینده مناسک سیاسی را به عنوان یکی از معیارهای ارزیابی اعتماد عمومی نسبت به نظام سیاسی نیز نمایان ساختند و این موضوع می تواند درآمد خوبی برای بررسی های بیشتر پیرامون مفهوم مناسک سیاسی و جایگاه آن در نظریه مردم سالاری دینی و نیز شناختی بهتر از واقعیات و تحولات سیاسی ایران در دوران جمهوری اسلامی باشد.