پویا نعمت‌اللهی، دکتری علوم ارتباطات اجتماعی و روزنامه‌نگار- مقارن انتشار خبر رفع فیلترینگ واتساپ و گوگل‌پلی، جزئیات طرحی موسوم به طرح چهارمرحله‌ای در یکی از خبرگزاری‌ها منتشر شد. اولین سؤال این است که چرا این طرح در ابتدا در خبرگزاری‌ رسمی دولت منعکس و اطلاع‌رسانی نشده است؟

 

یک احتمال می‌تواند این باشد که محتوای این طرح به قدری تکان‌دهنده است که می‌تواند هرگونه شائبه‌ی امیدوارکننده‌ مبنی بر رویکرد دولت به مقابله و رفع فیلترینگ را به محاق برده و موجی از ناامیدی را پدید آورد. به همین خاطر دولت مستقر تلاش کرد ابتدا ورسیون بالنسبه غیررسمی‌تری از آن را منتشر کرده تا حسب موضع‌گیری جامعه نسبت به اتخاذ روش اجرایی برای گام‌های بعدی اقدام نماید. 

 

تاکید بیش‌از‌اندازه‌ی متولیان دستگاه‌های رسانه‌ای وابسته و حامی دولت بر بخش اول از طرح چهارمرحله‌ای (موضوع واتساپ و گوگل‌پلی و ایستادن بر همین موضوع و دستاوردسازی از آن) قابل‌تامل است. مطالعه‌ی کامل این سند به راحتی می‌تواند شهروندان را از توهم «رفع فیلترینگ همگانی و همه‌جانبه» مستخلص کند. 

 

  این برنامه‌ی چهار مرحله‌ای با عنوان «اصلاح حکمرانی فضای مجازی» نامیده شده است. استناد به همین عنوان (یعنی حکمرانی) می‌تواند توجیه‌کننده‌ی محتوای برنامه باشد.

 

در حالی که مقامات دولتی ترجیح داده‌اند کمتر در مورد ابعاد گوناگون ماجرا صحبت کنند، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس توضیحات قابل‌توجهی ارائه داده است. او گفته مذاکرات رفع کامل فیلترینگ ۱۴ ماه زمان می‌برد و ۱۰ شرط برای رفع فیلترینگ تعیین و در عین حال مذاکراتی با ۳۰ پلتفرم خارجی برای رفع فیلترینگ آغاز شده است. 

 

وی توضیح داده که برنامه‌ریزی شورای عالی فضای مجازی برای رفع فیلترینگ شامل ۱۰ سیاست و ۳۰ گام اجرایی است. بر اساس این سیاست‌های ۱۰ گانه است که پلتفرم هایی که با این شورا و سیاست‌های ۱۰ گانه آن هماهنگ باشند، به ترتیب رفع فیلتر می‌شوند.

 

طبق آنچه که فعلاً منتشر شده، مرحله اول طرح شامل تخصیص زیرساخت به پلتفرم‌های داخلی، بسته حمایتی تبلیغات و تعیین تعرفه‌های جدید برای تسهیم درآمد محتوا است؛ ضمن آنکه بازگشایی گوگل‌پلی و واتس‌اپ نیز در دستور کار قرار گرفته و اجرایی شد.

 

در این گام چندین اقدام تعریف شده است که یکی از آنها  اختصاص زیرساخت به سکوهای محتوایی منتخب داخلی برای مدت ۳ ماه و آنگاه تصویب بسته حمایتی تبلیغات رسانه‌ای برای پیام رسان های داخلی منتخب است. بدین منظور گویا مبلغ 50 میلیارد تومان اختصاص یافته است. 

 

هیچ پیام‌رسان داخلی قدرت رقابت را با انواع مشابه خارجی ندارد. به همین خاطر است که ترغیب مردم به پیام‌رسان‌های داخلی باید عمدتاً از طریق اجبار صورت گیرد مثلاً بسیاری از دستگاه‌های دولتی برای ارائه‌ی خدمات خود موظف به استفاده و به‌کارگیری این سکوها هستند. 

 

اکنون نیز مبلغ 50 میلیارد تومان از جیب تک‌تک ایرانیان به حساب این پیام‌رسان‌های داخلی واریز شده و اسم آن را هم «تصویب بسته حمایتی تبلیغات رسانه‌ای برای پیام‌رسان‌های داخلی منتخب» گذاشته‌اند.

 

این شبیه همان اقدامی بود که در اوایل دولت روحانی تحت عنوان بسته خروج از رکود صورت گرفت که مشتمل بر چند اقدام منجمله «عرضه خودرو با تسهیلات بانکی» بود.

 

ناگفته نماند پرداخت بودجه از بیت‌المال برای آن صنعتی که توان رقابت با نمونه‌های خارجی را ندارد، امری متداول در تمامی اعصار بوده و در تمامی دوران‌ها نیز نتیجه‌ای جز تقویت رانت نداشته است.. اساساً تاریخ، باورها و ایدئولوژی‌های ایجادشده در طول زمان بر این امر اهمیت فراوانی دارد و در واقع رانت به طور مستمر در حال تکثیر خود است. این بار در عرصه‌ی پیام‌رسان‌ها چنین رانتی ایجاد شده و به همین راحتی متوقف یا مضمحل نخواهد شد کما اینکه ایجاد یا تخصیص این رانت در ظاهر امر به‌عنوان بخشی از یک سیاست توسعه‌ای قلمداد شده است. 

 

مشکل از آن‌جا آغاز می‌شود که دولت منابع را برای کسب رانت‌هایی اختصاص می‌دهند که غایت اجتماعی سودمندی ندارند. در این مقطعی که واتساپ و اینستاگرام و تلگرام و توییتر و شبکه‌های اجتماعی فیلتر شده‌ و عرصه‌ کاملاً در اختیار نمونه‌های مشابه داخلی بوده، مصائبی بر سر این مملکت آمده که تاکنون نظیر نداشته است. 

 

بدیهی است تا صحبت از بازگشایی یکی از این سکوها مطرح می‌شود، آنگاه صاحبان سکوهای ایرانی از تمام اختیارات و نفوذ خود بهره گرفته و به میزان ارزش مورد انتظارشان از «بُرد» در این کشاکش هزینه می‌کنند؛ حال آنکه طرف مشابه هیچ نماینده یا حافط منافعی هم ندارد. صرف این منابع توسط برندگان و بازندگان، فعالیت‌های رانت‌جویانه‌ی «مستقیماً غیر مولد» به‌حساب می‌آید؛ زیرا هزینه‌کرد این منابع ارزشی برای کلیت جامعه نمی‌آفریند.

 

اما فارغ از مباحث مالی، یک منظرگاه دیگر نیز حائز اهمیت است. مردم نسبت به امنیت پیام‌های متبادله‌ی خود حساس هستند. به همین خاطر حاضر می‌شوند وقت و پول و انرژی خود را مصروف آن پیام‌رسانی بکنند که آن «تیک» را نداشته باشد. 

 

این دغدغه‌ی مهم در حالی مطرح است که عضو کمیسیون فرهنگی مجلس تلاش دارد آب پاکی را روی دست همه بریزد. در پاسخ به این سوال که آیا دسترسی به اطلاعات کاربران ایرانی این پتلفرم ها جز شروط ۱۰ گانه شورای عالی فضای مجازی است یا خیر گفته این مورد هم جز شروط مذاکره است. او تصریح کرده که واتس‌اپ و گوگل‌پلی شروط ایران را پذیرفتند و رفع فیلتر شدند. 

 

به هر حال اگر دولت این «دستاورد» را به نام خودش می‌زند پس طبعاً سایر اقدامات مرتبط با این طرح ازجمله شفاف‌سازی، ایجاد اطمینان در امنیت داده‌ها و اطلاعات را نیز باید مورد پذیرش قرار داده و گردن گیرد.