مرضیه محصص؛ استاد دانشگاه شهید بهشتی، ششم دی در نشست علمی «جمع‌گرایی در آموزه‌های نهج‌البلاغه» که از سوی انجمن علمی مطالعات نهج‌البلاغه ایران برگزار شد با بیان اینکه دو بعد فردگرایی و جمع‌گرایی، دامنه وسیعی از رفتارها را تحت تاثیر قرار می‌دهد، گفت: در فرهنگ فردگرایی مردم خودمحور هستند که عمدتا این مسئله از ویژگی جامعه مدرن است یعنی نفع فردی بر جمعی ارجحیت دارد ولی در جوامع جمع‌گرا، خانواده و مذهب و ساختارهای اجتماعی مرجح هستند.
وی افزود: اسلام به حدی به اجتماع و مسائل مرتبط با آن اهتمام دارد که بی‌نظیر است؛ خیلی از احکام در قالب اجتماع ریخته شده است و هیچ یک از شئون اجتماعی در فضای هدایتی قرآن مغفول نیست و رابطه فرد و اجتماع رابطه مستحکمی است.
محصص با بیان اینکه در نهج‌البلاغه حجم زیادی از خطب و نامه‌ها و کلمات دارای وجه اجتماعی و جمع‌گرایانه است و واژگان ناس، قریه، اناس و ... به صورت متعدد در این کتاب شریف به کار رفته است، اظهار کرد: یکی از یاران حضرت امیر(ع) در جنگ جمل به حضرت گفت که من دوست داشتم برادرم هم در این کارزار حضور داشت و پیروزی ما را می‌دید؛ حضرت فرمودند آیا او ما را دوست دارد و همفکر با ما است؛ وقتی این فرد جواب مثبت داد فرمودند پس او هم از ما هست. به تعبیر حضرت، کسی که از کار یک جمع خشنود باشد مانند خود آن جمع است.
استاد دانشگاه شهید بهشتی اضافه کرد: حضرت، همراهی و ملازمت با جمع را با این تعبیر که دست خدا با جماعت است مورد تاکید قرار داده‌اند زیرا جمع باعث شکوهی می‌شود که گویی تجلی فیض خداوند بر جامعه تابیده و زمینه نزول فیض الهی فراهم است. از این دیدگاه، انسان خودمحور، کانون وسوسه و مظهر افتراق است.
وی افزود: در نهج‌البلاغه فرد و جمع هر دو مورد اهمیت هستند ولی فرد در ذیل جامعه تعریف می‌شود؛ مطابق آموزه‌های نهج‌البلاغه با اینکه فرد جزیی از پیکره جمع است ولی استقلال تام ندارد بلکه استقلال نسبی دارد. به طور کلی می‌توان گفت آموزه‌های نهج‌البلاغه گویای آن است که زندگی جمعی لازمه جامعه انسانی است.
تایید فردگرایی نسبی در نهج‌البلاغه
محصص با بیان اینکه حضرت انسان‌ها را به محبت به دیگران و رفع نیاز آنان تشویق فرموده است، گفت: بر اساس دیدگاه ایشان، تفاوت در بین انسان‌ها منشا خیر است؛ فرمودند از خدا مخواه که تو را از مردم بی‌نیاز کند چون مردم مانند اعضای بدن به هم وابسته هستند؛ از خدا بخواه تو را نیازمند انسان شرور نکند. بنابراین هیچ یک از دو اندیشه فردگرا و جمع‌گرا با اندیشه علوی انطباق صددرصد و کامل ندارد بلکه فردگرایی با وجود اهمیت باید معطوف به جمع‌گرایی باشد.
محصص با اشاره به ملزومات بنیادین جمع‌گرایی گفت: اولین ملزومه، همگرایی در باورهای اجتماعی است؛ در نهج‌البلاغه موضوع باور و اعتقادات، محوری و اهمیت این امر تا جایی است که نخستین شریط برای هویت جمعی، داشتن باورهای مشترک است و تعامل بین افراد تا جایی است که توافق نسبی در نظام باورها بین افراد ایجاد و به عبارت دیگر همنوایی روحی ایجاد شود.
وی افزود: در باور دینی جهت همه فعالیت‌ها اگر به سمت خداوند باشد در رفتار افراد اثرگذاری زیادی دارد و خداوند مسبب پیوند انسان‌ها با همدیگر است؛ حضرت در نهج‌البلاغه فرمودند: کسی که میان خود و خدا را اصلاح کند خداوند میان او و مردم را اصلاح خواهد کرد. خطبه ۸۰. در جای‌جای نهج‌البلاغه گویی دستاوردهای انسان در جمع مرتبط با اصلاح رابطه فرد با خداوند است و چنین فردی می‌تواند در تعاملات جمعی از خودمحوری و تفرقه فاصله بگیرد .
استاد دانشگاه شهید بهشتی بیان کرد: حضرت فرمودند هر کسی باطن خود را نیکو سازد خدا ظاهر او را جلوه می‌دهد؛ هر کسی به حق عمل کند مردم به آن متمایل شوند. پس توحید در رفتارهای افراد اثر دارد و این اعتقاد در رفتار جمعی اثرگذار است؛ توحید در حقیقت دید امیدوارانه در جمع که قوه محرکه همه انبیا هم بوده است.
وی ادامه داد: در نگاه خدامحور حقوق مردم در یک جمع مانند حقوق الهی است لذا ضامن تحقق اخلاق در جمع است. اگر فردی با این زاویه دید در جمع احساس کند امری به نفع او نیست ولی آن امر الهی و مصلحت هم به حفظ منافع جمع است لذا متعهد به جمع خواهد بود.
محصص تصریح کرد: یکی دیگر از ملزومات جمع‌گرایی، محبت به مردم و همیاری با آنان است لذا مهرگستری یکی از محورهای مهم در جامعه اسلامی است. حضرت امیر(ع) مسلمانان را برادر همدیگر می‌خوانند و این دعوت را همواره دارند که پیوندهای برادرانه داشته باشید زیرا امت اسلامی با این پیوند استوار می‌ماند و این زاویه نگاه خیلی با اشتراکات قومی و قبیله‌ای و نژادی تفاوت دارد. امام بارها ذکر کرده‌اند شما یاران من و برادران دینی هستید؛ المقل غریب فی بلدته؛ پس همدلی خیلی اثرگذار در تقویت روح جمعی است. ایشان رمز بزرگی سیادت را در همین همیاری و فاصله از تک‌روی می‌دانند. این حس همیاری زمینه پایبندی به تکالیف است.
پرهیز از پیش‌داوری
محصص تصریح کرد: یکی دیگر از ملزومات جمع‌گرایی، پرهیز از پیش‌داوری است که براساس شواهد ناکافی و خیال و ... رخ می‌دهد؛ نگاه حضرت آن است که اگر پیش‌داوری باعث احتیاط و محکم‌کاری و هوشیاری و دفع ضرر باشد، ایرادی ندارد و شایسته است ولی در غیر این موارد حضرت توصیه به حسن ظن دارند و تعابیر متفاوتی در ستایش حسن ظن دارند؛ فرمودند حسن ظن از بهترین صفات است و اندوه را سبک می‌کند و ما را از آلودگی به گناه رها می‌کند و هر کسی به مردم خوش گمان باشد محبت آنان را به دست می‌آورد.
محصص بیان کرد: در تعبیری حضرت حسن ظن و خوش‌بینی را بالاترین مرتبه تقوا می‌دانند. ایشان فرموده‌اند تا زمانی که موردی منفی از کسی سر نزده به او حسن ظن داشته باشید. می‌فرمایند هنگامی که صلاح و نیکی زمانه مردم را در برگیرد نباید به کسی گمان بد ببری ولی اگر فساد فراگیر شد اگر به دیگران گمان نیک ببرید فریب خورده‌اید. بدگمانی صاحب خود را هلاک می‌کند یا فرموده‌اند بدگمانی بر تو چیره نشود زیرا بین تو و دوست تو صلح باقی نمی‌گذارد.
وی اضافه کرد: مورد دیگر در جمع‌گرایی، اثرگذاری فرد در جمع است؛ یعنی در جمع خانواده به والدین احترام بگذار و در جمع‌های دیگر به رفع مشکلاتشان کوشا باش؛ فرمودند ناتوان‌ترین مردم کسی است که نتواند دوست خود را نگه دارد؛ فرمودند اگر دوستت پیوند از تو گسست پیوستن او را بر خود هموار سازد و اگر رخ برتافت تو به او رو بیاور و اگر درشتی کرد تو نرمی کن و اگر از تو دور شد تو به او نزدیک شو. اگر مرتکب خطایی شد عذرش را بپذیر.
استاد دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: در نگاه علی(ع)، انتخاب‌گری از ملزومات مهم بودن در یک گروه است؛ همنشینی با جمع‌های هنجارشکن و گروه‌های نقض‌‍کننده اصول و رفتار انسانی زمینه‌ساز انحراف است لذا ایشان بر رویکرد گزینش و طرد تاکید دارند. فرموده‌اند از همنشینی با دروغ‌گو و جاهل و هواپرست و حریص و بخیل و ... بپرهیز.
محصص با بیان اینکه در جامعه‌شناسی هم در ذیل گروه‌های مرجع این بحث مهم است که این گروه‌ها اثرگذاری زیادی بر رفتار افراد دارند، گفت: حضرت بر انصاف تاکید زیادی دارند لذا می‌فرمایند با مردم طوری رفتار کنید که دوست دارید آنان با شما رفتار کنند و فاصله گرفتن از خودخواهی قطعا باعث افزایش انصاف در انسان است. حضرت تاکید دارد که ابلیس به خاطر برداشت خودخواهانه و تکبر از رحمت الهی دورشد.
اهمیت مدارا و مفهوم آن
وی افزود: مورد دیگر از ملزومات جمع‌گرایی مدارا است؛ مدارا به معنای سهل‌گیری مطلق نیست بلکه مدارا برای دستیابی به اهداف والا است. جامعه‌شناسان هم به شدت بر بحث مدارا تاکید دارند. حضرت مدارا را باعث تقویت همبستگی جمعی می‌دانند و به عنوان روشی برای دستیابی به اهداف بلندمدت یاد می‌کنند؛ در خطبه ۱۶۸ فرمودند: اینک درنگ کنید تا بحران فرونشیند و احقاق حقوق به سادگی صورت گیرد؛ پس در پیرامون من آرامش را حفظ کنید و از جوسازی بپرهیزید. حضرت مخصوصا در مسائل شخصی بر مدارا توصیه فرمودند.
وی تاکید کرد: در خطبه ۱۶۹ فرمودند من تا جایی که برای جمع احساس خطر نکنم مدارا می‌کنم. در کلمه ۲۱۳ هم فرمودند: بر خاشاک چشم فرو بند وگرنه هرگز خشنود نگردی. بنابراین مداراجویی از الزامات هویت جمعی است ولی به معنای چشم‌پوشی از حق و حقیقت نیست.
استاد دانشگاه شهیدبهشتی با بیان اینکه مسئولیت‌پذیری هم موضوعی است که در حیات فردی و جمعی مؤثر است و در نهج‌البلاغه از شاخصه‌های مهم جمع‌گرایی است، افزود: ایشان فرمودند شگفت‌آور رفتار فرد مسلمانی که برادر مسلمانش برای رفع حاجت به او مراجعه می‌کند ولی او به مسئولیت خود عمل نمی‌کند. حضرت مسئولیت‌ناپذیری را عامل انحطاط جمعی می‌دانند. بحث امر به معروف و نهی از منکر هم در ذیل این بحث قابل تبیین است. حضرت فرمودند: امر به معروف را پیشه ساز تا اهل نیکان باشی و با آنان محشور شوی.
وی در خاتمه تاکید کرد: جمع‌گرایی یک بعد مهم از اجزای اندیشگانی نهج‌البلاغه است و روشی که علی(ع) اتخاذ کرده‌اند گویای سیر نظام‌سازی دقیق اجتماعی در نهج‌البلاغه است و این آموزه‌ها این ظرفیت را دارد که به عنوان سرفصل مهم برای پژوهشگران پیگیری شود.