جهانی‌شدن با دگرگون کردن شرایط و تخریب منابع سنتی هویت، فرآیند هویت‌سازی را در جهان کنونی با مشکل روبه‌رو کرده و صاحبان هویت‌های مختلف را به چالش کشانده است. در این عصر، دیگر جامعه و یا سرزمینی خاص، تعیین‌کننده نهاییِ هویت افراد نیست و فرد در یک فضای آکنده از اطلاعات قرار دارد و به‌طور مداوم با هویت‌های کاذب و بی‌اصالت روبه‌رو است. این امر سبب سردرگمی و باعث به‌وجود آمدن بحران هویت شده است.
رجوع به دین و هویت‌سازی براساس آموزه‌های دینی و اسلامی، می‌تواند از بهترین پاسخ‌ها به بحران هویت ناشی از جهانی‌شدن باشد. بنابراین، هر فرد و جامعه‌ای که هویت خویش را بر محور و مدار دین تعریف و تفاوت و تمایز خود با دیگران را در هویت دینی جست‌وجو کند، خواهد توانست در عصر جهانی‌شدن از تبعات تشویش‌آور و آشفته‌ساز جهانی‌شدن در امان بماند. افراد برای در امان ماندن از تبعات بحران هویت باید به‌طور مداوم هویت خود را بازتولید کنند.
در رابطه با مقوله جهانی شدن و تأثیر آن بر هویت دینی افراد در جوامع مختلف، به گفت‌وگو با حجت‌الاسلام صادق گلزاده، استاد حوزه و دانشگاه پرداختیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
ایکنا ـ جهانی‌سازی و ارتباطات جهانی چگونه بر هویت دینی افراد تأثیر می‌گذارد؟
اصولاً اگر مفهوم جهانی‌سازی را به درستی درک کنیم، می‌توانیم پاسخ درخوری به این سؤال ارائه دهیم. جهانی‌سازی بر محور تعاملات جهانی یعنی تعاملات همه با همه با شرایط مساوی، مطلوب‌ترین و ایده‌آل‌ترین اتفاق است. برای مثال اگر سازمان مللی به دور از اعمال نفوذ قدرت‌های استکباری به ویژه غرب و آمریکا وجود داشت، اتفاق مبارکی رخ می‌داد. همچنین، اگر شورای امنیتی به دور از حق وتوی قدرت‌های استکباری به ویژه آمریکا و برخی قدرت‌های غربی دیگر وجود داشت، قطعاً شورای امنیتی که با اراده جمعی جهانی شکل می‌گرفت، می‌توانست بسیاری از بحران‌ها را در دنیا مهار کند. اگر دادگستری جهانی به دور از اعمال نفوذها شکل می‌گرفت، یقیناً گره‌گشا بود.
بسیاری از قطعنامه‌هایی که احیاناً به مصلحت نسبی فلسطین در سازمان ملل صادر شد، منجر به نوعی بیداری سال‌های اخیر متأثر از همین جهانی‌سازی منفی بود و اگر به درستی از این فضا استفاده کنیم، موفق خواهیم بود. امروز فضای مجازی و فضای وب در اختیار ارتش امریکاست و بسیاری از کشورهای غربی در تعامل با یکدیگر، پشت اسرائیل هستند، اما با این وجود قطعنامه‌های مختلفی در حمایت از فلسطین و درخواست آتش‌بس سریع اتفاق افتاد. لکن آیا این قطعنامه‌ها مفید واقع شد؟ خیر! که دلیل آن زورگویی‌ها، قدرت‌نمایی‌ها و ملاحظات کشورهای مختلف بود. اگر نسل جوان این مسائل را به خوبی بداند، متوجه خواهد شد که با وجود اینکه همه چیز در اختیار غرب و امریکا بوده است، افکار عمومی دنیا به صورت صد درصد در اختیار آن‌ها باقی نمانده است. لذا با وجود آنکه تفکرات جهانی‌سازی در حوزه اخبار و اطلاعات و فضای مجازی به طور کامل در اختیار استکبار جهانی بود، اما در لابلای این جنایت‌های غربی‌ها، حقیقت به نسل جوان غرب منتقل شد و مقام معظم رهبری در نامه‌هایی که به جوانان غرب نوشتند، فرمودند که شما در جایگاه درست تاریخ ایستاده‌اید. لذا مشاهده کردیم که راهپیمایی‌های فراوانی در دانشگا‌ه‌های مختلف و اعتراضات در شهرهای مختلف غرب و امریکا و اروپا و ...در دفاع از فلسطین رخ داد که جلوه‌هایی از این ظرفیت بود.
طی ایام اخیر دادگاه لاهه و دادگستری جهانی به درخواست برخی کشورها از جمله آفریقای جنوبی نتانیاهو و وزیر جنگ سابق وی، گالانت را به اتهام نسل‌کشی در فلسطین تحت تعقیب قرار داد. با وجود شرایط تهدیدی که از سوی آمریکا و رژیم صهیونیستی در جهان ایجاد شد، چنین حکمی صادر شد که پیروزی در این دنیای جهانی شده بود. لذا جهانی‌سازی حتما بر هویت دینی افراد تأثیر می‌گذارد. به تعبیر استاد شهید مرتضی مطهری که در پاسخ به برخی سؤالات این‌گونه می‌فرمودند که آری و خیر! بنده، ناظر به این سبک شهید مطهری دو پاسخ به این سؤال می‌دهم. تأثیرگذاری جهانی‌سازی بر هویت دینی افراد هم مثبت و هم منفی است. اگر در جامعه یه فضای آزاد و رها ایجاد شود، جامعه آسیب خواهد دید؛ چراکه آزادی تعریف، محدوده و ظرفیت دارد، اما فضای آزاد جهانی‌سازی، فضای تهاجمی است، یعنی فرهنگ غرب نشان داده است که خود غربی‌ها اعتقاد چندانی به دیانت خود ندارند. برای مثال حجاب در مسیحیت وجود دارد، اما جامعه مسیحیت با حجاب خداحافظی کرده است. حجاب در مسیحیت رگ و ریشه و سابقه داشته است، حتی امروز نیز جلوه‌های حجاب در کلیسا موجود است، اما غربی‌ها در یک تفکر تهاجمی و با مدیریت راهبردی فضای مجازی به دنبال دستیابی به اهداف خود علیه ملل دیگر به‌ویژه ملت‌های مسلمان هستند.
امروز متأسفانه جوانان ما در فضای مجازی رها شده و مدیریت نمی‌شوند؛ در حالی که غربی‌ها چنین اجازه‌ای به جوانان خود نداده و اجازه سلب اختیار مدیریت را نیز به هیچ نقطه‌ای از دنیا نمی دهند و نمونه آن دعوای تیک تاک در آمریکا و دستگیری رئیس تلگرام در فرانسه و قوانین و مقررات محدود کننده و کنترل کننده برای سنین مختلف در غرب است. بنابراین، این نگاه یعنی جهانی‌سازی و ارتباطات بدون مرز جهانی بر هویت دینی افراد تاثیرات مثبت و منفی می‌گذارد. تأثیر مثبت آن، وجود کسانی است که در این فضای آلوده سالم می‌مانند و سربازان فرهنگی انقلاب و نظام اسلامی، تشیع، اسلام و امت اسلامی هستند. ایشان غواصانی هستند که توفیق پیدا کرده‌اند تا در این دنیای جهانی شده مواج، غرق نشوند. لذا جنبه منفی تهاجمی هیچ‌گونه تأثیری بر آن‌ها نداشته است. این افراد صداقت اسلام و معارف بلند انسانی اسلام را دریافت کرده و آن را با عشق و رغبت انتخاب کرده‌اند.
اما از سوی دیگر برخی جوانان جامعه ما که به یکباره با فضای رها شده مواجه می‌شوند، متأسفانه محو این فضا می‌شوند. بنابراین، وقتی می‌گوییم فضای مجازی رها شده، میدان‌گاه جهانی‌سازی تهاجمی غربی با ارتباطات آزاد یک‌سویه است، این فضا می‌تواند جوانان ما را در طوفان‌های طراحی شده از سوی آن‌ها غرق کرده و یا به آن‌ها آسیب بزند. تنها راه نجات این جوانان کسب آگاهی‌ها و مهارت‌های لازم در مواجهه با فضای مجازی رها شده در میدان‌گاه جهانی‌سازی است. فضای مجازی یک فرصت استراتژیک است. اگر امروز تمامی جوانب دنیای جهانی‌سازی شده دیده شود، تولد دنیای فرصت‌ها در دل تهدیدهاست.
ایکنا ـ آیا فکر می‌کنید که جوانان امروزی در مواجهه با فرهنگ‌های مختلف، با بحران هویت دینی روبه‌رو هستند؟
آری! قطعاً جوانان ما ممکن است با این بحران‌ها روبه‌رو شوند، اما هیچ پاسخی در این زمینه صد درصد نیست. این مسئله نیز بستگی به اوضاع و احوال جامعه دارد. جوانی با هویت دینی مستحکم و استدلالی یعنی جوانی طوفان‌دیده، امواج‌دیده، با شبهات روبه‌رو شده و جواب پیدا کرده، یا آسیب‌پذیری ندارد و یا کمترین آسیب را خواهد دید. جامعه لبنان، جامعه مسیحی است، یعنی کاری به حجاب ندارد. بخش دوم جمعیت لبنان، جامعه‌ای اهل سنت است. بنابراین، بعضی از باورها و رفتارهای آن‌ها با جامعه شیعی سازگار نیست. بخش سوم جمعیت لبنان را شیعیان تشکیل می‌دهند. مردم لبنان از نظر سیاسی، اجتماعی در نهایت پس از افت و خیز‌های طولانی با هم توافق کردند که ریاست جمهوری در اختیار مسیحی‌ها، نخست‌وزیری در اختیار اهل سنت و ریاست مجلس با شیعیان باشد. از دل این دنیای کوچک در قامت لبنان جهانی‌سازی شده، حزب‌الله و شیعیان سربرآورده‌اند. آن‌ها در این دنیای متلاطم سیاسی و اجتماعی جایگاه خود را به خوبی حفظ کرده و تعامل خود را با جریان‌های شریک در قدرت برقرار کرده‌اند.
از نظر دینی نیز شیعیان لبنان جزء متدین‌ترین و بهترین جوانان دنیا در لبنان هستند؛ چراکه مهارت زندگی کردن در این فضای جهانی شده بحرانی را به دست آورده و به اصل اعتقاد و باور خود ایمان راسخ دارند. آن‌ها با اعتقاد قلبی، اگر به جای آلوده‌ای هم بروند، آلوده نشده و یا به ندرت آلوده می‌شوند. اهل سنت لبنان، اهل سنت سازگارتری نسبت به بعضی مناطق دیگر دنیا با شیعیان هستند؛ چراکه این تقسیم قدرت سیاسی بین شیعه، سنی و مسیحی پذیرفته شده است و آن‌ها با هم تعامل می‌کنند. لذا اهل سنت فراوانی در لبنان از مدافعین بسیار قدرتمند شیعه بوده و هستند. بعد از شهادت سیدحسن نصرالله، بانوان سر برهنه در کنار مزار شهید نصرالله اشک می‌ریختند. تمام مردم لبنان به سیدحسن نصرالله عشق می‌ورزیدند. این همان فضای جهانی‌شده یا جهانی‌سازی مدیریت شده است.
کسی مخالف آزادی‌های متعارف نیست و مسئولان باید حداقل به همان صورت که غربی‌ها با فضای مجازی تعامل می‌کنند، با این فضا برخورد کنند. تعاملی که در آن همه چیز رها و بدون هیچ‌گونه مدیریتی معقول است، در هیچ جای دنیا وجود ندارد. مدیریت یعنی هر کشوری و هر فضایی باید در این زمینه به اقتضای امکان و ظرفیت خود برنامه‌ریزی کند. امروز باید تمامی پلتفرم‌ها و ظرفیت‌های مجازی فعال در کشور مقررات ایران را بپذیرند و باید از پلتفرم‌ها و ظرفیت‌های قوی و کارآمد ملی برخوردار باشیم. باید در جامعه اطلاعاتی و تولید اطلاعات به ویژه اطلاعات اختصاصی ملت ایران، دارای اینترنت ملی باشیم. معنای اینترنت ملی جنگ و دعوا با جامعه جهانی نیست، بلکه تعامل با جامعه جهانی است. امروزه در حوزه هوش مصنوعی ایران اسلامی کشور هفتم در دنیاست که در این زمینه مدیون هوش و ذکاوت و ظرفیت‌های نسل جوان هستیم و باید از این نسل جوان پشتیبانی کرد.
باید فضای مجازی را مدیریت کرده و به لایه‌های زیرین هدایت و راهبری و حکمرانی در فضای مجازی رسید. البته در این زمینه نیازمند سرعت بخشیدن به امور هستیم؛ چراکه سرعت پیشرفت در این ساحت‌ها فوق العاده و تصمیمات ما برای حکمرانی، مدیریت و راهبری کند است. بنابراین، جوانان امروزی در مواجهه با فرهنگ‌های مختلف با بحران هویت دینی روبه‌رو هستند. امروز مرکز ملی پاسخگویی به شبهات، پاسخگویی با بهره‌گیری از هوش مصنوعی را درنظر گرفته و از این ظرفیت استفاده می‌کند. امروز اگر گفتمان و کرسی‌های آزاداندیشی و تضارب افکار شکل گیرد، همگی مثبت‌های مورد قبول متعارف را می‌پذیرند. عده‌ای برای منافع سیاسی خود، شعار اضافی با استفاده از عنوان نسل جوان سر می‌دهند که هیچ‌گونه صحتی ندارد. نسل جوان ما نسل اصیل، فهیم، هوشمند و متدین است. وقتی معنای واقعی جامعه چندقطبی و چندجانبه را در جامعه مشاهده نمی‌کنیم، برای آسیب‌ندیدن در این جامعه متلاطم و طوفانی و پیشگیری از آفات باید تدبیر کرد.
ایکنا ـ چطور می‌توان در دنیای مدرن و جهانی‌شده امروز، هویت دینی را حفظ کرد؟
امروز به هیچ وجه نمی‌توان بدون اطلاع و آگاهی و دریافت مهارت‌های لازم، نسبت به حفظ هویت دینی اقدام کرد. این ایام با سالگرد عملیات کربلای ۴ مواجه هستیم که در آن عملیات یکی از اقدامات استراتژیک رزمندگان اسلام، غواصی بود. غواصان ما پیش از آغاز عملیات، آموزش‌های لازم را دیده بودند و به دل آب زدند. بنابراین، ما از مخاطرات و طوفان‌ها نمی‌هراسیم، اما باید با آگاهی، مهارت، آموزش، تدابیر راهبری حکمرانی و مدیریتی عمل کنیم. در رابطه با اینکه چگونه می‌توان هویت دینی را حفظ کرد، باید با همه فضاها تعامل و ارتباطات داشته باشیم، اما این تعاملات نیازمند مدیریت راهبری است. سلب حق حکمرانی ایران در فضای مجازی و هوش مصنوعی و ظرفیت‌های دیگر به معنای تسلیم ایران به دشمنان است.
ایران زمانی یک امپراتوری بزرگ در دنیا بود و امروز به تعبیر مقام معظم رهبری می‌توانیم تمدن نوین اسلامی را رقم بزنیم. اسلام در این دوران با قوت دیگری در قالب جمهوری اسلامی در ایران وارد صحنه خدمت به ملت شده و داعیه ایجاد تمدن نوین اسلامی دارد. این تمدن نوین اسلامی همه ساحت‌ها را در نظر گرفته و فراگیری، گستردگی، جهانی بودن، تعامل و جهان آزاد را برای همه در پی دارد، اما دستیابی بدان نیازمند مدیریت و حکمرانی شایسته است. با مدیریت و حکمرانی راهبردی می‌توانیم از همه فرهنگ‌ها مطلع بوده و از آن‌ها استفاده کنیم تا با آسیب کمتری مواجه باشیم.
ایکنا ـ در جوامع چندفرهنگی، چطور می‌توان بین حفظ هویت دینی و تطابق با ارزش‌های جهانی تعادل ایجاد کرد؟
در این زمینه باید مدیریت را براساس شرایط موجود رقم زد. برای مثال در صدر اسلام، آیاتی که طی 13 سال ابتدایی رسالت پیامبر(ص) نازل شد، آیات اعتقاداتی مانند نماز و روزه و باورهای جامعه بود. لذا خداوند متعال آیات الهی را به اقتضای جامعه طراحی می‌کند. طی ۱۰ سال پایانی رسالت که پیامبر(ص) در مدینه بودند، عمدتا آیات‌الاحکام نازل شد و ثقل آیات نازله در مدینه احکام بود. برای مثال در سال دوم هجری حکم حرمت شراب از طرف خدا نازل شد. از این سخن این‌گونه برداشت می‌شود که باید هر جامعه‌ای را به اقتضای شرایط خود مدیریت و برنامه‌ریزی کرد.
امروز همواره از وحدت شیعه و سنی سخن گفته می‌شود که باید بر مدار خدا باشد این بدان معناست که ریسمان مستحکم اعتصام به حبل‌الله، مبنای وحدت است. بنابراین، وحدت باید در مدار مشترکات و حفظ منافع اختصاصی ایجاد شود. وحدت بازی برد ـ برد است و کسی از آن ضرر نمی‌کند. مرحوم آیت‌الله حائری شیرازی فرمودند که آمریکا محور اشرار و بدان در عالم است و هرچه بد در دنیا وجود دارد، همگی به طرف امریکا تمایل پیدا می‌کنند. ایران در این جامعه جهانی، محور خوبان عالم است و هرچه خوب در عالم باشد، به طرف ایران تمایل پیدا می‌کند که این همان مفهوم صدور انقلاب است.
امروز دلدادگان عدالت، دلدادگان آزادی، دلدادگان انسانیت، دلدادگان دفاع از مظلومیتی مانند فلسطین و ملل تحت ستم، تفکری جهانی دارند و همه خوبان عدالت‌خواه و آزادی‌خواه عالم بر گرد پیام ایران اسلامی دور یکدیگر جمع می‌شوند و زمان ظهور امام زمان(عج) نیز همین منطق به جامعه مهدوی ختم می‌شود. سخن امام زمان(عج) در ایام ظهور سخن قابل قبول معظم جهان و سپس، تمام جهان خواهد شد. لذا در جوامع چندفرهنگی باید مانند لبنان، طبقات و گروه‌های مختلف دینی و فرهنگی و ... کنار یکدیگر جمع شده و با تعامل با یکدیگر مسیر جامعه را برای حفظ هویت دینی هموار کنند.
ایکنا ـ چگونه می‌توان به جوانان کمک کرد تا هویت دینی خود را در مواجهه با فشارهای فرهنگی و اجتماعی دنیای جهانی‌شده امروز حفظ کنند؟
اولین نکته در این زمینه، مدیریت، راهبری و حکمرانی در فضای ماهواره‌ای و مجازی است. تمامی کشورها این نقش را ایفا می‌کنند و ما نیز باید ایفا کنیم. نکته بعدی اینکه باید به تناسب این مدیریت و حکمرانی و استفاده از فضای جهانی، فضای ملی، دینی و مذهبی اختصاصی در خدمت نسل جوان قرار گیرد تا نسل جوان داشته‌های خودی و قابل قبول را در اختیار داشته باشد و بتواند آن‌ها را در کنار آنچه از دیگران می‌رسد، مقایسه کند. نکته بعدی، آموزش است. جامعه ما از مدرسه گرفته تا دانشگاه و حوزه نیازمند به آموزش همراه با گفتمان استدلالی است یعنی باید در این فضاها باورها، عقیدها و اندیشه‌ها با دلایل مربوطه تعلیم داده شود تا جوانان ظرفیت دین‌داری و یا ملی خود را پیدا کنند. نکته دیگر که عمدتاً به فضای دانشگاه‌ها و نسل جوان در این مرحله بازمی‌گردد، برپایی کرسی‌های آزاداندیشی، محافل پرسش و پاسخ، نشست‌های صمیمی و ... است.
وحدت حوزه و دانشگاه به معنای گفتمان سیاسی، اجتماعی این دو نهاد است. معنای دیگر وحدت، تعامل علمی این دو نهاد است. معنای دیگر وحدت، وحدت فرهنگی است. فرهنگ‌های متداول معمول در دانشگاه یا معمول در حوزه قدرت تعامل دارند و این تعامل نوعی وحدت است و می‌تواند هم‌افزایی و رشد دو طرف را به دنبال داشته باشد. معنای دیگر وحدت حوزه و دانشگاه، کنار گذاشتن فضای تخاصم است. امروز فقرای علمی غرب زده با ادعای علمی که حرف دیگران را بدون امانت‌داری و بدون رعایت حقوق معنوی صاحبان اثر و نظر به نام خود مطرح می‌کنند، غرق خواهند شد. باید بدانیم غرب‌زدگی، وادادگی و وابستگی بوده و راه به جایی نمی‌برد.
باید بدانیم که نشخوار حرف دیگران بدون تحلیل، استدلال، فهم و امانت‌داری راهی بی‌پایان و منتهی به سقوط است. بنابراین، سرعت معقول و منطقی در جامعه آزاد این است که همگان در حقوق مساوی با هم کار کنند نه اینکه هر آنچه که یک طرف می‌گوید، حاکم بر کل دنیا باشد و نام آن را نیز آزادی بگذاریم. امیدواریم که فرزندان وطن بر محور وطن، گردهم آیند و کمبودهای وطن را جبران کنند. امروز باید تلاش کنیم تا کشش اقتصاد ایران صعود کند؛ چراکه زیرساخت‌های جامعه کشش این صعود را دارد. امروز باید با همت نسل جوان ایرانی، ایران آباد و آزاد حرکت کننده به سوی تمدن نوین اسلامی را ساخته و در مسیر ظهور حرکت کنیم.
گفت‌وگو از مجتبی افشار
انتهای پیام