دیده‌بان ایران؛ عرفان بیوک‌نژاد - آلودگی هوا یکی از بزرگترین معضلات زیست‌محیطی جهان است که نه‌تنها سلامت انسان‌ها را تهدید می‌کند، بلکه بر کیفیت زندگی و توسعه پایدار نیز تأثیرات مخربی می‌گذارد. کشورهای مختلف بسته به شرایط اقلیمی، صنعتی و اجتماعی خود با این بحران مواجه شده‌اند و تلاش‌هایی برای کاهش آثار آن انجام داده‌اند. در ایران، این مساله به دلیل عواملی همچون استفاده بیش از حد از خودروهای شخصی به دلیل کمبود وسایل نقلیه عمومی، تردد وسایل نقلیه فرسوده، استفاده گسترده از سوخت‌های فسیلی و ضعف زیرساختهای شهری ابعاد جدی‌تری پیدا کرده است. اما تجربه‌های موفق بین‌المللی در مقابله با این بحران نشان می‌دهد که با وجود چالش‌های اقتصادی و فنی، میتوان راه‌حل‌های موثری برای بهبود کیفیت هوا پیدا کرد.
در همین راستا برای واکاوی بهتر مساله آلودگی هوا و راهکارهای رفع آن، به سراغ حسین آخانی، کارشناس محیط‌زیست و عضو هیات علمی دانشگاه تهران رفتیم و گفت‌وگوی مفصلی با او در این زمینه داشتیم.
نقش مازوت‌سوزی، خودروهای غیراستاندارد و مصرف بالای بنزین در تشدید آلودگی هوا
چرا آلودگی هوا در ایران تا این اندازه شدید است؟
آلودگی هوا در ایران به‌ویژه در شهرهای بزرگی مانند تهران، مشهد و اصفهان، یک بحران جدی محسوب میشود. یکی از عوامل این آلودگی، استفاده گسترده از سوخت‌های آلاینده نظیر مازوت است. برخی نیروگاه‌های ایران به دلیل کمبود گاز طبیعی، مجبور به سوزاندن مازوت هستند که دی‌اکسید گوگرد زیادی تولید می‌کند. این سوخت علاوه بر این که برای محیط‌زیست زیان‌بار است، اثرات سوء مستقیمی بر سلامت شهروندان نیز دارد.
عامل دیگر، مصرف بالای بنزین و تعداد زیاد خودروهای غیراستاندارد است. بسیاری از خودروهایی که در ایران تولید میشوند، به‌ویژه خودروهای قدیمی، آلایندگی بسیار بالایی دارند. نبود نظارت کافی بر کیفیت سوخت و تولید خودروها این مشکل را تشدید کرده است. همچنین، ترافیک سنگین در شهرهای بزرگ، موجب افزایش زمان روشن بودن موتور خودروها و در نتیجه، افزایش آلودگی هوا میشود.
نبود فضای سبز کافی نیز یکی دیگر از دلایل تشدید آلودگی هوا در ایران است. قطع درختان و ساخت‌وسازهای بی‌رویه باعث شده است که شهرها توانایی جذب آلاینده‌ها را از دست بدهند. در نهایت، شرایط جغرافیایی و وارونگی دما، به‌ویژه در فصل زمستان، موجب میشود که آلاینده‌ها در لایه‌های پایینی جو محبوس شوند و کیفیت هوا به‌شدت کاهش یابد.
در صورت افزایش قیمت بنزین، دولت باید برای توسعه حمل‌ونقل عمومی هزینه کند
در شرایط موجود آیا امکان کاهش مصرف سوخت در ایران وجود دارد؟
افزایش قیمت بنزین یکی از سیاست‌هایی است که در بسیاری از کشورها برای کاهش مصرف سوخت و رفع آلودگی هوا اجرا شده است. اما این سیاست در ایران به دلیل شرایط خاص اقتصادی و اجتماعی ممکن است با مخالفت شهروندان روبه‌رو شود. در کشوری که درآمد بخش عمده‌ای از مردم پایین است و سیستم حمل‌ونقل عمومی توسعه کافی نیافته، گران شدن بنزین می‌تواند بار سنگینی بر دوش اقشار ضعیف جامعه بگذارد.
برای مثال، در صورتی که قیمت بنزین افزایش یابد، بسیاری از مردم مجبور خواهند شد از خودروهای شخصی استفاده نکنند، اما به دلیل نبود گزینه‌های مناسب، به‌سختی می‌توانند نیازهای روزمره خود را برطرف کنند. همچنین، این سیاست ممکن است به تشدید تورم دامن بزند، زیرا هزینه حمل‌ونقل کالاها نیز افزایش پیدا می‌کند.
با این حال، اگر گران کردن بنزین همراه با توسعه زیرساختهای حمل‌ونقل عمومی و ارائه تسهیلات به شهروندان باشد، می‌تواند تاثیرات مثبتی داشته باشد. برای مثال، درآمد حاصل از افزایش قیمت بنزین می‌تواند صرف توسعه مترو، اتوبوس‌های برقی و دیگر وسایل نقلیه عمومی شود. این اقدام نه‌تنها به کاهش آلودگی کمک می‌کند، بلکه کیفیت زندگی شهروندان را نیز بهبود می‌بخشد.
فرهنگ‌سازی؛ ابزاری کلیدی در مقابله با آلودگی هوا
نقش فرهنگ‌سازی در کاهش آلودگی هوا چیست؟
فرهنگ‌سازی یکی از ابزارهای کلیدی در مقابله با آلودگی هوا است. اما این ابزار تنها زمانی موثر خواهد بود که زیرساختهای لازم برای تغییر رفتار مردم فراهم باشد. برای مثال، اگر مردم بدانند که استفاده از دوچرخه یا وسایل نقلیه عمومی می‌تواند به کاهش آلودگی کمک کند، اما مسیرهای دوچرخه‌سواری مناسب یا اتوبوس‌های کافی وجود نداشته باشد، این آگاهی به عمل تبدیل نخواهد شد.
یکی از مثال‌های موفق در این زمینه، کشورهای اروپایی هستند که با ایجاد مسیرهای امن برای دوچرخه‌سواری و تشویق مردم به استفاده از وسایل نقلیه عمومی، توانسته‌اند میزان استفاده از خودروهای شخصی را کاهش دهند. در ایران نیز میتوان با برگزاری کمپین‌های آگاهی‌بخشی اجتماعی، آموزش در مدارس و ارائه مشوق‌های مالی، مردم را به رفتارهای سازگار با محیط‌زیست تشویق کرد.
با این حال، فرهنگ‌سازی نباید به‌عنوان جایگزینی برای اقدامات عملی در نظر گرفته شود. توسعه زیرساختهای حمل‌ونقل، بهبود کیفیت سوخت و نظارت بر عملکرد صنایع از جمله اقداماتی هستند که باید همزمان با فرهنگ‌سازی اجرا شوند تا تاثیرات پایدار داشته باشند.
توسعه حمل‌ونقل عمومی، شاه‌کلید قفل آلودگی هوا
چرا سیستم حمل‌ونقل عمومی در ایران توسعه کافی نیافته است؟
یکی از دلایل اصلی، اختصاص ندادن بودجه کافی به این موضوع است. دولت ایران بخش زیادی از بودجه خود را صرف یارانه‌های سوخت می‌کند که به‌جای کاهش مصرف سوخت، مصرف بیشتر را تشویق کرده است. این سیاست باعث شده است که منابع مالی کافی برای توسعه حمل‌ونقل عمومی باقی نماند.
تحریم‌های اقتصادی نیز یکی دیگر از دلایل عدم توسعه حمل‌ونقل عمومی است. بسیاری از تجهیزات لازم برای ساخت و توسعه مترو یا اتوبوس‌های برقی از خارج وارد میشوند، اما تحریم‌ها مانع از این واردات شده است. علاوه بر این، مشکلات مدیریتی و نبود برنامه‌ریزی بلندمدت نیز به این وضعیت دامن زده است. عدم نظارت کافی و سوءاستفاده‌های مالی نیز در برخی موارد باعث شده که پروژه‌های حمل‌ونقل عمومی به‌کندی پیش بروند یا اصلا اجرا نشوند. برای مثال، برخی از قراردادهای مربوط به خرید اتوبوس یا واگن‌های مترو به دلایل غیرشفاف لغو شده است یا با تاخیر انجام میشوند.
میزان هدر رفت انرژی در محیط دانشگاه تهران تاسف‌بار است
دانشگاه تهران به عنوان یکی از بزرگترین و معتبرترین مراکز علمی کشور، در قلب پایتخت ایران قرار دارد و به عنوان نمادی از پیشرفت و توسعه علمی شناخته میشود. با این حال، حتی در این مرکز علمی که باید مهد تفکر و نوآوری باشد، مشکلات بسیاری در زمینه مدیریت منابع و زیرساخت‌ها وجود دارد. یکی از اصلی‌ترین مسائل، مدیریت انرژی و آلودگی هوای محیطی است که تاثیرات آن به طور مستقیم بر کیفیت زندگی و روند علمی دانشگاه تاثیر می‌گذارد.
اگرچه این دانشگاه در میان نخبگان و پژوهشگران قرار دارد، اما واقعیت این است که حتی در محیط‌های دانشگاهی مانند دانشگاه تهران که باید الگوی پیشرفته‌ای در زمینه مدیریت انرژی و آلودگی هوا باشند، هنوز ضعف‌های اساسی در ارائه راهکارهای موثر و علمی در این زمینه مشاهده میشود. این مشکلات نه‌تنها در دانشگاه تهران بلکه در سایر نقاط کشور نیز مشهود است و نیاز به اصلاحات جدی در حکمرانی و سیاستهای انرژی دارد. در همین دانشگاه تهران نیز انرژی زیادی هدر می‌رود که این تاسف‌بار است.
حل مشکل آلودگی هوا نیازمند همکاری همه‌جانبه دولت، مردم و بخش خصوصی است
چه راهکارهایی برای حل این مشکلات وجود دارد؟
حل مشکلات آلودگی هوا و حمل‌ونقل در ایران نیازمند یک رویکرد جامع و چندجانبه است. در اینجا چند راهکار کلیدی پیشنهاد میشود:
۱. توسعه حمل‌ونقل عمومی؛ دولت باید سرمایه‌گذاری بیشتری در این بخش انجام دهد و از منابع داخلی و خارجی برای توسعه مترو، اتوبوس‌های برقی و دیگر وسایل نقلیه عمومی استفاده کند.
۲. اصلاح سیاستهای سوخت؛ دولت می‌تواند به‌جای پرداخت یارانه به سوخت‌های فسیلی، منابع مالی مربوطه را برای توسعه انرژی‌های پاک هزینه کند.
۳. گسترش استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر؛ استفاده از پنل‌های خورشیدی و دیگر منابع انرژی پاک می‌تواند به کاهش آلودگی هوا کمک کند.
۴. تقویت نظارت بر صنایع؛ صنایع باید ملزم به رعایت استانداردهای زیست‌محیطی شوند و در صورت تخلف، جریمه‌های سنگینی برای آن‌ها در نظر گرفته شود.
۵. آموزش و فرهنگ‌سازی؛ آموزش اهمیت کاهش آلودگی هوا به مردم و تشویق آن‌ها به رفتارهای محیط‌زیستی می‌تواند تاثیرات بلندمدتی داشته باشد.
حل مشکلات آلودگی هوا و حمل‌ونقل در ایران نیازمند همکاری همه‌جانبه بین دولت، بخش خصوصی و مردم است. این چالش تنها با یک اقدام یا سیاست حل نخواهد شد، بلکه نیازمند یک برنامه جامع و هماهنگ است که تمام جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی را دربرگیرد.
چین و کشورهای اروپایی؛ نمونه‌های موفق در مقابله با آلودگی هوا
چه عواملی کشورهای دیگر را در مدیریت آلودگی موفق کرده است؟
کشورهایی که در کاهش آلودگی موفق بوده‌اند، معمولا چند اصل را رعایت کرده‌اند، از جمله این که در این کشورها، سیستم‌های حمل‌ونقل مدرن، سریع و کارآمد مانند مترو و قطارهای سریع‌السیر در دسترس عموم قرار دارد.
همچنین در این کشورها، مالکیت و استفاده از خودروهای آلاینده بسیار گران است. به عنوان مثال، در برلین و لندن هزینه پارک خودرو در مرکز شهر به حدی زیاد است که مردم ترجیح میدهند از حمل‌ونقل عمومی استفاده کنند. از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند خورشید، باد و زمین‌گرمایی به‌جای سوخت‌های فسیلی استفاده میشود. صنایع بزرگ ملزم به رعایت استانداردهای زیست‌محیطی هستند و کارخانه‌های که این استانداردها را نقض کنند، با جریمه‌های سنگین روبه‌رو میشوند.
کشورهای مختلف دنیا، به‌ویژه کشورهای پیشرفته مانند چین، کشورهای اروپایی و ایالات متحده، سال‌ها است که برنامه‌های جامعی برای کنترل آلودگی هوا تدوین کرده‌اند. به عنوان مثال، چین که زمانی در لیست آلوده‌ترین کشورهای دنیا بود، طی دهه گذشته با سرمایه‌گذاری سنگین در حمل‌ونقل عمومی، توسعه انرژی‌های پاک و سیاستهای سختگیرانه زیست‌محیطی توانست کیفیت هوای شهرهای بزرگ خود مانند پکن و شانگهای را بهبود ببخشد. اقداماتی مانند استفاده از خودروهای برقی، تعطیلی کارخانه‌های آلاینده و ممنوعیت سوزاندن زغال‌سنگ در مناطق شهری از جمله تدابیر مهم چین بوده‌اند.
در اروپا نیز رویکردهایی مانند ایجاد محدوده‌های کم‌آلایندگی (Low Emission Zones)، اعمال مالیات سنگین بر خودروهای آلاینده و توسعه زیرساختهای دوچرخه‌سواری، تاثیر به‌سزایی در کاهش آلودگی داشته است. لندن، به عنوان یک نمونه موفق، توانسته است با ممنوعیت ورود خودروهای دیزلی قدیمی به مرکز شهر، جایگزینی اتوبوس‌های دیزلی با الکتریکی و تشویق به استفاده از حمل‌ونقل عمومی، سطح آلودگی هوا را کاهش دهد.
- چرا ایران نمی‌تواند در مقابله با آلودگی هوا از تجربه‌های بین‌المللی استفاده کند؟
یکی از دلایل اصلی عدم استفاده از این تجربیات در ایران، ضعف زیرساخت‌ها و محدودیت‌های اقتصادی ناشی از تحریم‌ها است. در حالی که کشورهای اروپایی و چین با تولید اتوبوس‌ها و خودروهای برقی و دسترسی به تکنولوژی‌های روز، توانسته‌اند به سمت کاهش آلودگی حرکت کنند، ایران به دلیل کمبود فناوری و سرمایه‌گذاری، همچنان با اتوبوس‌ها و خودروهای فرسوده سر و کار دارد. از سوی دیگر، فرهنگ‌سازی نیز در ایران به دلیل نابرابری در ارائه خدمات و عدم ارائه جایگزین‌های کارآمد برای خودروهای شخصی با شکست مواجه شده است.
منبع: دیده‌بان ایران