پس از مدت‌ها کش و قوس در زمینه تصمیم‌گیری برای گشایش قفل بسته فیلترینگ که بعد از رخدادهای میانه سال ۱۴۰۱ شاهد تشدید آن بودیم، نتیجه جلسه روز چهاردهم دی‌ماه شورای عالی فضای مجازی به ریاست «مسعود پزشکیان» رئیس‌جمهوری، برداشتن اولین گام در این زمینه بود.
با این حال همچنان پرسش‌های متعددی در زمینه سابقه و چرایی فیلترینگ و نیز گام‌های بعدی برای پاسخ به مطالبه عمومی مبنی بر دگرگونی وضعیت ارتباطاتی کشور مطرح است. در همین خصوص، پژوهشگر ایرنا گفت‌وگوهایی با «علی قلهکی» و «محمد رهبری» دو تن از چهره‌های فعال حوزه رسانه و ارتباطات داشته که شرح پرسش‌وپاسخ‌ها را در ادامه می‌خوانید:
بعد از مدت‌ها و برای اولین بار رفع فیلتر «گوگل پلی» و «واتس اپ» انجام شد. آیا پیش از این سابقه رفع فیلتر داشته‌ایم؟
قلهکی: چنین کاری در حوزه حکمرانی سایبری جمهوری اسلامی تقریبا سابقه نداشته است؛ این هم حاصل جمع‌بندی سطوح مختلف نظام خصوصا عالی‌ترین سطوح‌ها برای کارآمدی بیشتر حاکمیت بود. قطعا اگر چراغ سبز توسط شورای عالی فضای مجازی دریافت نمی‌شد، چنین امر مهمی اتفاق نمی‌افتاد. ممکن است اتفاقات دیگری شبیه به رفع فیلتر دو نرم افزار مهم قبلا رخ داده باشد ولی آن قدر در سبد استفاده مردم کم‌مراجعه بوده که چندان اثری در جامعه نداشت.
علی قلهکی: در خیلی از کشورها خصوصا کشورهای همسایه، پس از فروکش کردن «بحران‌هایِ سایبرپایه»، محدودیت‌ها از شبکه‌های اجتماعی رفع می‌شود ولی در ایران عده‌ای می‌گویند که هزینه آن را دادیم و چرا بازش کنیم؟!
رهبری: خیر. ما تا پیش از این سابقه رفع فیلتر هیچ یک از پلتفرم‌های مسدود شده شبکه‌های اجتماعی را نداشتیم.
علی قلهکی
رفع فیلتر این دو مورد چه بهره‌هایی برای مردم و کاربران فضای مجازی دارد؟
قلهکی: گوگل پلی مرجع اصلی نصب اپلیکیشن روی گوشی‌های اندروید است؛ فیلتر آن هم مشکلات جدی برای صاحبان گوشی تلفن همراه با سیستم عامل اندروید ایجاد کرده بود؛ خصوصا اینکه اگر فیلترشکن شما از کار می‌افتاد هیچ راهی برای آپدیت برنامه‌های خود نداشتید. در مورد واتس اپ هم باید بگویم که جز پرکاربردترین پیام‌رسان‌های حال حاضر دنیا است و تماس صوتی آن به دلیل رمزنگاری خاص و امنیت بالا، پُرطرفدارترین تماس صوتی در میان نرم‌افزارهای فعلی بود.
رهبری: رفع فیلتر این دو پلتفرم می‌تواند برای مردم فوایدی داشته باشد خصوصا اگر به داده‌ها رجوع کنیم، طبق نظرسنجی ایسپا در شهریور ۱۴۰۳، نزدیک به ۳۳ درصد افراد بالای ۱۸ سال از واتس اپ همچنان استفاده می‌کردند؛ یعنی حدودا ۲۰ میلیون نفر و این عدد قابل توجهی است. بنابر این با رفع مسدودیت این شبکه، امکان ارتباطاتی بیشتری مهیا می‌شود و به عبارتی ارتباطات راحت‌تر به انجام می‌رسد. علاوه بر این، رفع فیلتر گوگل پلی هم کمک می‌کند که مردم به نرم‌افزارها و اپلیکیشن‌هایی که می‌خواهند، دسترسی داشته باشند. امکان به‌روزرسانی از این طریق یعنی کاربران آپدیت‌های امنیتی داشته باشند تا امنیت در پلتفرم‌هایی که استفاده می‌کنند بالاتر رود و ما از این طریق شاهد ارتقای امنیت هم خواهیم بود.
وزارت ارتباطات و دولت چهاردهم رویکرد خود در رفع فیلترینگ را «گام به گام» و با «اجماع سازی» اعلام کرده‌اند. این رویکرد چه پیامدهایی می‌تواند داشته باشد؟
قلهکی: اجماع‌سازی اگر نباشد اختلاف‌نظرها و درگیری‌های فنی به رسانه‌ها کشیده خواهد شد که ابدا مطلوب رهبری و جامعه نیست. اینگونه موارد که ذینفعان خاصی در سطوح مختلف دارد باید با اجماع‌سازی پیش برود.
رهبری: تلاش دکتر پزشکیان برای ایجاد وفاق و اجماع‌سازی بر مبنای نیت بسیار مثبتی است تا گره‌هایی را که در دولت‌های گذشته ایجاد شده بتوانند باز کنند. با این حال نکته‌ای که در این میان باید به آن توجه کرد این است که شاید با برخی از ذینفعان وضع موجود یا کسانی که خودشان باعث ایجاد این گره‌ها شدند، خیلی امکان وفاق و اجماع فراهم نباشد اگرچه که باید سعی کرد ارکان مختلف نظام سیاسی را با تصمیماتی که برای کشور لازم است همراه کرد.
محمد رهبری
مردم می‌پرسند چرا این ابزارها قبلاً فیلتر و الان رفع فیلتر شد؟
محمد رهبری: تجربه نشان داده که فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی تاثیر زیادی بر حفظ آرامش جامعه ندارد خصوصا وقتی این کار به صورت طولانی‌مدت و در مورد همه پلتفرم‌ها اتفاق می‌افتد، وقتی شما همه پلتفرم‌ها را فیلتر می‌کنید گویی هیچ چیزی را فیلتر نکرده‌اید
قلهکی: فیلتر دائمیِ آن کار غلطی بود؛ در خیلی از کشورها خصوصا کشورهای همسایه پس از فروکش کردن «بحران‌هایِ سایبرپایه»، محدودیت‌ها از شبکه‌های اجتماعی رفع می‌شود ولی در ایران عده‌ای می‌گویند که هزینه آن را دادیم و چرا بازش کنیم؟! قطعا پس از اتفاقات تلخ پیامد فوت مرحومه مهسا امینی باید گوگل پلی رفع فیلتر می‌شد و در یک بازه زمانی کوتاه هم واتس اپ. ولی برخی کسانی که در سطوح کلان و تصمیم‌ساز نظام مشورت می‌دهند قطعا با نظرات غلط خود مانع باز شدن این نرم‌افزارهای محبوب و پرکاربرد می‌شدند که خروجی آن تحلیل‌رفتن سرمایه اجتماعی کشور و تحمیل هزینه و زحمت به مردم بود.
رهبری: فکر می‌کنم فیلترینگ چند دلیل داشته از جمله بحث‌های امنیتی و این که آرامش جامعه حفظ شود اما تجربه نشان داده که فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی تاثیر زیادی بر حفظ آرامش جامعه ندارد خصوصا وقتی این کار به صورت طولانی‌مدت و در مورد همه پلتفرم‌ها اتفاق می‌افتد، وقتی شما همه پلتفرم‌ها را فیلتر می‌کنید گویی هیچ چیزی را فیلتر نکرده‌اید و این اثر مثبتی ندارد. شاید هم برخی در فیلترینگ انگیزه‌های مادی و مالی داشتند اما تحت عناوین دیگر از این تصمیم دفاع می‌کردند.
با توجه به این که رفع فیلتر یکی از وعده‌های دکتر پزشکیان بود، چه اثری بر اعتماد عمومی دارد؟
قلهکی: بالاتر از وعده آقای پزشکیان، رفع محدودیت‌های بی‌جا و بی‌مورد، خواست نظام است. نمی‌شود در شرایط خاص منطقه دائما به اقداماتی دست بزنیم که مردم را از حاکمیت دور می‌کند. این اقدام خوب است ولی باید به نرم‌افزارهای دیگر هم تسری یابد. قطعا این اقدام به دولت کمک خواهد کرد که با افزایش قدرت خود در میان مردم، دیگر وعده‌های خود را نیز تحقق بخشد.
رهبری: من فکر می‌کنم جامعه انتظارش برای موضوع رفع فیلتر فراتر از چیزی است که الان اتفاق افتاده اما اگر که این رفع فیلتر را گام اول برای رفع فیلتر سایر پلتفرم‌ها در نظر بگیریم می‌تواند اعتمادآفرین و سرمایه‌ساز باشد و جامعه به نظر من واکنش مثبتی به این اتفاق دارد اما آن را کافی نمی‌داند و انتظار دارد که پلتفرم‌های دیگر خصوصا اینستاگرام هم رفع فیلتر شود اما برای گام اول فکر می‌کنم که تا حدی جامعه روی مثبت و خوشی به این تصمیم نشان داده باشد و به نوعی این اتفاق بتواند حداقل منجر شود که جامعه احساس کند رئیس‌جمهوری در این راستا تلاشش را می‌کند؛ حالا تا چه حد موفق است و ارزیابی از این موفقیت چقدر است بحث دیگری است.