به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، محسن کاظمی، پژوهشگر تاریخ شفاهی و دبیر انجمن تاریخ شفاهی ایران در دومین نشست از سلسله نشست‌های معاونت پژوهش کتابخانه مجلس با عنوان «اهمیت تاریخ شفاهی در تجربه‌نگاری دانش سازمانی در مجلس شورای اسلامی» که سه‌شنبه ۴ دی ماه ۱۴۰۳ برگزار شد، گفت: من مباحث مبنایی را با اشاره به عنوان این نشست مطرح می‌کنم. من یک واو عطف به عنوان این نشست اضافه می‌کنم، «اهمیت تاریخ شفاهی در تجربه‌نگاری و دانش سازمانی در مجلس شورای اسلامی». من به تاریخ شفاهی، تجربه و دانش می‌پردازم، بخشی از پایه تاریخ شفاهی تجربه است.

وی افزود: در کلیت این موضوع مشخص است که ما به نیست، هست، بود و… یک سازمان برای باش‌های آن سازمان می‌خواهیم بپردازیم. از فقدان شروع شده، هست‌هایی را رقم زده و گاهی به سمت نابودی رفته است. به عبارتی در تاریخ شفاهی آنچه که ره‌آورد این فراز و فرودها است با هدف پاسداشت آینده ثبت و ضبط شود. موضوعات مطرح‌شده در این نشست گویای دغدغه‌ها بود و تا موضوع‌یابی پیش رفت و نشان‌دهنده این است که تاریخ شفاهی به سمت تاریخ شفاهی پیشرفته، به پیش رفته است. موضوع تاریخ شفاهی با این وصف به سمت کارکردها می‌رود.

دبیر انجمن تاریخ شفاهی ایران بیان کرد: در تاریخ شفاهی به عبارتی در دریافت اطلاعات شخصی‌محور به جلو می‌روند و زمانی اطلاعات به جامعه عرضه می‌شود که کارکرد اجتماعی پیدا کند. هر سازمانی با ایده‌ها، اهداف، تخصص، دانش‌ها و تشکل‌هایی به وجود می‌آید که در پی موفقیت است. تاریخ شفاهی در پی این است که بر عوامل موفقیت تاثیر بگذارد. من می‌خواهم بگویم که مصادیق دانش چه چیزهایی می‌تواند باشد.

وی گفت: خاطرات کل بازیگرانی که حضور دارند، کارمندان، کارشناسان و… دانش مدیریتی، مدیریت فنی و مدیریت سازمانی اطلاعات حوزه شناختی است. مجموعه این اطلاعات حوزه شناختی زمانی که به کار گرفته می‌شوند، دانش مدرن را به وجود می‌آورند. بخشی دانش ذهنی است که در ذهن بازیگران شکل می‌گیرد. تاریخ شفاهی باید بتواند دانش را احصا کند، دانشی که قابلیت بالفعل شدن دارد.

محسن کاظمی افزود: تاریخ شفاهی می‌تواند به بالفعل شدن دانش‌ها کمک کند. تاریخ شفاهی تثبیت‌کننده است. دانش تعبیه‌شده دانشی است که بر اثر خلاقیت ذهنی مدیران و بازیگران به دست می‌آید، دستور مشخصی از قبل برای آن وجود ندارد ولی بازیگران به این خلاقیت‌ها دست پیدا می‌کنند. دانش دیگر رویه‌ای است که بر اثر روند و روایی در پیش گرفته به وجود می‌آید. دیگری دانش راهبردی و شناخت زمان یا به عبارتی فرزند زمان خود بودن است.

وی بیان کرد: همه اینها یک چیز را بر ما روشن می‌کند و آن بحثی است که این دانش در درون یک سازمان تلاطم‌هایی را ایجاد می‌کند و موجب دانش پیوسته برای یک سازمان می‌شود. وقتی تاریخ شفاهی به اینها می‌پردازد، تاثیر خود را بر سازمان می‌گذارد. ره‌آورد چنین آشکارسازی ارتقای بهره‌وری و پیشرفت و توسعه می‌شود و کارآیی و اثربخشی افزایش می‌یابد.

محسن کاظمی گفت: افزایش توانمندسازی سلامت اداری و…، استعدادیابی بر اینکه نیروهایی را کشف کند، که جبران نیروی انسانی است. گاهی حذف‌ها و فرصت‌های ما فقط با از بین رفتن و از دنیا رفتن آدم‌ها نیست، بلکه با از دست رفتن حافظه نیز رخ می‌دهد. تاریخ شفاهی عامل بقای یک سازمان است که از طریق آزادسازی اطلاعات به دست می‌آید. تاریخ شفاهی انبوه‌سازی اطلاعات نیز هست. به عبارتی محرمانگی می‌تواند انحصارها را بشکند.

وی افزود: در واقع تاریخ شفاهی راه طی‌شده را مستندسازی می‌کند. تاریخ از ابتدا که نوشته شد از گذشته بوده اما نگاهش همواره به آینده بوده است. در تاریخ شفاهی ره‌آورد تجدیدنظر را برای ما دارد. وقتی در تاریخ شفاهی به سراغ بازیگران مختلف می‌روید یک نوع حس اعتماد را به این بازیگران انتقال می‌دهید اما خود فرایند و سیستم هم بایستی ترمیم شود که ره‌آورد آشکارسازی تاریخ شفاهی است. تجربه‌نگاری دانش سازمانی نگاه به جلو دارد. افت و خیزها و نوسانات را نشان می‌دهد تا مسیر پیش رو را روشن کند.

محسن کاظمی بیان کرد: در مطالعات دانشی باید سه سازمان را مدنظر قرار بدهیم. بخشی باید به سراغ سازمان‌هایی برویم که تغییر هویت داده‌اند و وظایف و اهداف و ماموریتشان تغییر کرده است مانند ستاد انقلاب فرهنگی یا ناجا که به فراجا تبدیل شد. تاریخ شفاهی سبب می‌شود سازمان از رکود خارج شود. امیدواریم کتابخانه مجلس رویه‌ای را در این زمینه ایجاد کند. موضوع مهم دانش طبقه‌بندی و محرمانه‌ای است که وجود دارد و قابل بیان نیست که وضع اینها نیز باید مشخص شود. باید این سری از اطلاعات ثبت و ضبط شوند و بعد از سپری شدن دوره محرمانگی منتشر شوند.

تاریخ شفاهی روشی ضروری برای ثبت دستاوردها است

فائزه توکلی، عضو گروه تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در این نشست گفت: تاریخ مجالس نمایندگان در ذیل تاریخ سیاسی معاصر ایران تعریف می‌شود. تاریخ سیاسی ( Political history)، روایت و تجزیه و تحلیل رویدادهای سیاسی، ایده‌ها، جنبش‌ها، ارگان‌های دولتی، رای‌دهندگان، احزاب و رهبران است. این رشته با زمینه‌های دیگر تاریخ، به ویژه تاریخ دیپلماتیک و همچنین تاریخ قانون اساسی و تاریخ عمومی پیوند دارد.

وی افزود: تاریخ مجالس نمایندگی ارتباط مستقیم با تاریخ رأی‌دهندگان، احزاب و نهادهای مدنی و واکاوی نفوذ اهرم‌های طبقات ذی نفع که در تدوین قانون اساسی تاریخ شفاهی اهرم بسیار قوی خواهد بود تا بتواند با واکاوی نقاط قوت و ضعف و فراز و فرود مجالس نمایندگی در مورد کمیت و کیفیت قوانین و ضریب نفوذ آن در بین مردم که مخاطبان اصلی اجرای قوانین هستند، کاربردی رهایی بخش داشته باشد.

توکلی بیان کرد: در دوره معاصر رویکرد نوین پژوهشی تاریخ شفاهی (oral history) از منظر رهایی بخشی در مصاحبه با شاهدان گفتاری که در متن گفتمان‌های تاریخی جامعه و سیاست حضور داشته‌اند، در حوزه معرفت تاریخی، بر مستندات خاص و جدید و زنده می‌افزایند. در شاهد جدید تاریخ روایت‌ها آزادانه با گفت‌وگوی دو جانبه انجام می‌شود. تکنیک‌های اساسی در این پژوهش بسیار جدیدند و این رویکرد مورخان را به لزوم رهیافتی انتقادی به شواهدشان آگاه ساخته است.

وی در ادامه گفت: تاریخ شفاهی برای ثبت خاطرات نه تنها در مورد کنشگران و مدیران و روسای سالخورده که توانایی نوشتن و حوصله و دقت لازم را ندارند، بسیار کاربرد دارد. در مورد حکومت‌ها که اکراه دارند آرشیوهایشان در دسترس مورخ قرار گیرد، هم مهم و روشی ضروری برای ثبت دستاوردها است. در مورد قوای سه‌گانه مجریه، مقننه و قضاییه تاریخ شفاهی بهترین روش بازکاوی است زیرا در هر حال تاریخ زمان حال را نمی‌توان بدون منابع شفاهی نگاشت.

فائزه توکلی افزود: تاریخ شفاهی مجلس شورای اسلامی، در ذیل تاریخ سیاسی و در زیرمجموعه تاریخ قانون اساسی و قانونگذاران جای دارد. از اهداف تاریخ شفاهی مجلس بازنگری میزان مشارکت‌کنندگان و افزودن ضریب نفوذ بر مخاطبان در جهت افزایش شفافیت و اعتماد مردم و کاستن از فاصله و شکاف مجلس و مردم است.

وی بیان کرد: تاریخ شفاهی در جهت آگاهی تاریخی (تاریخیت‌) و جامعه در حال گذار ایران در بازبینی قانون اساسی و بازنگری گروهی از حقوقدانان درگروه‌های مصاحبه تاریخ شفاهی مجلس نمایندگان، قطعاً راه برون‌رفتی از قبض برخی قوانینی است که بخصوص در مورد زنان، کارگران، معلمان و کلیه اقشاری که حمایت قوانین در جهت توسعه و حمایت از آنان موثر است، می‌تواند رهایی‌بخش باشد.

توکلی در ادامه افزود: تاریخ شفاهی مجلس با بازنگری بر میزان مشارکت مردم در جهت بالا بردن مشارکت‌های مردمی در انتخاب نمایندگان واقعی به دور از جناح‌های منفعت‌طلب و فرصت‌طلب قطعاً کارگشا خواهد بود.

تاریخ شفاهی مکمل اسناد مجلس است

در ادامه این نشست سید محمود سادات، معاونت پژوهش سازمان اسناد و کتابخانه ملی گفت: برای کشور ما با توجه به شرایطی که در صد سال اخیر پشت سر گذاشت، مهم است که به بحث تاریخ شفاهی بپردازیم و خاطرات حاضران را برای آیندگان بگذاریم. اما این پرسش مطرح است که چرا تاریخ شفاهی مهم است؟ جایگاه مجلس در این زمینه به عنوان قوه مقننه بسیار مهم است.

وی افزود: مردم عموماً در مجلس خروجی‌هایی مانند تصویب قوانین، سوال و استیضاح را می‌بینند و می‌شنوند اما دلیل استیضاح بیان نمی‌شود و ما مردم دلیل استیضاح را نمی‌دانیم. تاریخ شفاهی می‌تواند این ابهام را روشن کند. زمانی که با نمایندگان مصاحبه می‌شود، مسائل حوزه انتخابیه برای نماینده بعدی که قرار است بعداً بیاید و به اسناد دست یابد و سرگل مشکلات را دریابد، روشن می‌شود. اگر مصاحبه به خوبی انجام شود و به صورت تاریخ شفاهی درآید، مکمل اسناد مجلس است.

سید محمود سادات بیان کرد: عرایضی که در مجلس بیان شده است، بسیار از دید دور می‌ماند، این عریضه‌ها معمولاً منفرد و تکی است، زیرا عریضه را فردی در مورد دغدغه خودش نوشته است. جامعه ایران جامعه‌ای شفاهی است، وقتی فردی نکته‌ای را کتبی می‌کند حتماً مساله او بوده است. گاهی با مسائل غلوآمیز مواجه هستیم. اینکه این مسائل چقدر واقعی است در مصاحبه با نماینده هر حوزه انتخابیه مشخص می‌شود.

وی گفت: نکته دیگر اینکه نمایندگان مجلس چهار یا هشت سال هستند و می‌روند و افراد دیگری می‌آیند که باید از صفر شروع کنند و با ساختار مجلس آشنا نیستند، اگر تجارب نمایندگان مستند شود به نماینده جدیدالورود کمک می‌کند. در هر دوره تاریخ شفاهی در گفتمان همان دوره شکل می‌گیرد و با مصاحبه با نمایندگان هر دوره می‌توانیم دریابیم که هر مصاحبه مربوط به چه دوره‌ای است.

سید محمود سادات افزود: در انتخابات مجلس نماینده‌ای انتخاب شده اما اینکه از چه طریقی انتخاب شده است، فقط از طریق تاریخ شفاهی شفاف می‌شود. در مجلس افراد از شهرهای گوناگون و اقوام و اقلیت‌های گوناگون حضور دارند، اینکه این افراد چگونه با هم تعامل می‌کنند نیز از طریق تاریخ شفاهی روشن می‌شود.

در چند سال اخیر تاریخ سازمانی رونق یافته است

ابوالفضل حسن‌آبادی، مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی نیز در این نشست گفت: دانش و مدیریت دانش پنج یا شش سالی است که از تاریخ شفاهی به سمت تاریخ سازمانی رفته است و سازمان‌های زیادی هم این کار را شروع کرده‌اند. زمانی تاریخ شفاهی در زمینه انقلاب و جنگ رونق داشت و در چند سال اخیر تاریخ سازمانی رونق پیدا کرده است. هر کسی بنا به سلیقه خویش در این زمینه کار می‌کند. البته عملاً سلیقه‌های حوزه‌های سفارش‌دهنده غلبه دارد. به نوعی گزارش عملکرد است.

وی افزود: معمولاً در ارتباط با حوزه سازمانی سه موضوع حافظه سازمانی، پژوهش سازمانی و دانش سازمانی مورد توجه قرار می‌گیرد و معمولاً این سه حوزه تاریخ سازمانی را تشکیل می‌دهد. حافظه دانش اطلاعات عمومی یک سازمان است. این سه حوزه در همه پروژه‌ها مطرح است. این سوال مطرح است که در هر پروژه باید به کدام یک از اینها بپردازیم؟ به هر کدام که توجه کنیم، سطح کار متفاوت است. اینکه به چه چیزی بپردازیم جای سوال است.

ابوالفضل حسن‌آبادی بیان کرد: واقعیت این است که تعریف درستی در این سه حوزه وجود ندارد. در دنیا شیوه‌نامه‌ای در این زمینه طراحی نشده است. تاریخ شفاهی یک حوزه میان‌رشته‌ای است و معمولاً چیز سازمان یافته‌ای در این زمینه نیست. اگر بخواهیم هر پروژه تاریخ شفاهی را تعریف کنیم، باید برای این سه حوزه تعیین تکلیف اساسی کنیم. باید به سوالات اساسی در این زمینه پاسخ بدهیم. وقتی وارد بحث تاریخ سازمانی می‌شویم معمولاً در دنیا اختلاف سلیقه وجود دارد. معمولاً بعد از دو دهه به این جمع‌بندی رسیدند. باید بر مبنای دانش اطلاعات رسمی و غیررسمی جلو برویم و این سه مولفه همزمان در نظر گرفته شوند.

وی گفت: مطلع‌ترین افراد در یک سازمان آبدارچی‌ها هستند، چون معمولاً عوض نمی‌شوند. ولی برای دانش سازمانی آبدارچی حذف می‌شود. باید به بحث اطلاعات رسمی نیز پرداخته شود، بخشنامه‌ها و… مورد بررسی قرار گیرند. تاریخ یک سازمان مجموعه‌ای از اطلاعات رسمی و غیررسمی است که با در نظر گرفتن سه مولفه فوق بیان می‌شود. معمولاً در تاریخ سازمانی هدفگذاری وجود ندارد و اصل، کلیت و شاکله سازمان است.

ابوالفضل حسن‌آبادی افزود: هدفگذاری را باید به عنوان یک دانش عام در نظر بگیرید. اگر قانون را به معنی دانش در نظر بگیریم، مباحث پشت پرده، اطلاعات پشت پرده است. پیشنهاد من این است که صرفاً وارد بحث مصاحبه نشویم و نمایندگان روزنوشت داشته باشند. بسیاری از کارکردهای نمایندگان را فقط در نطق‌هایشان داریم و چیز دیگری در مورد عملکرد، حضور، اخلاق و رفتار آنها نمی‌دانیم. تنها اطلاعات رسمی داریم و اطلاعات غیررسمی کمی داریم.

وی بیان کرد: پایگاه اجتماعی و نوع حضور نماینده در مجلس نکته دیگری است، پایگاه اطلاعاتی و قومیتی نمایندگان متفاوت است. در بحث تاریخ شفاهی مجلس باید این نکته مورد توجه قرار بگیرد. مردمی‌ترین حوزه نهادی قانونگذاری و حکومتی ما مجلس است. اهمیت دارد که بازخوردهای جامعه را با تاریخ شفاهی می‌بینیم.

تاریخ شفاهی شیوه‌ای در تولید سند است

همچنین علی ططری، معاون پژوهشی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی که دبیری نشست را برعهده داشت گفت: بحث تاریخ شفاهی موضوع بسیار مهمی است. از سال ۱۳۹۵ با بخش‌نامه معاون اول رئیس‌جمهور اینکه بخشی به ثبت و ضبط تاریخ شفاهی اختصاص یابد، مطرح شد و سعی کردیم در حد بضاعت این کار را در دوره‌های مختلف پیگیر باشیم.

این تاریخ‌پژوه و پژوهشگر افزود: در حدود سال‌های ۹۶ یا ۹۷ من در جلساتی که با ریاست وقت داشتیم، پست تاریخ شفاهی در سازمان ایجاد شد و امروز در نشست‌های تاریخ شفاهی دو هدف را دنبال می‌کنیم. آنچه را که در کتاب نمی‌گنجد، در اینجا مطرح می‌کنیم و هدف دیگر این است که به اهداف اصلی که در کتابخانه مجلس تعریف شده بود، برگردیم.

ططری بیان کرد: هدف دیگر ایجاد کرسی نظریه‌پردازی است. یعنی سعی بر آن است نظریه‌ها و فرضیاتی که در اینجا ارائه می‌شود، پیاده‌سازی و عملی شود و هدف اساسی معاونت پژوهش از این نشست و نشست‌های دیگر معاونت پژوهش کتابخانه مجلس این است که به سمت تولید محتوا حرکت کند.

وی با اشاره به جمع‌بندی نشست گفت: تاکید امروز بر تاریخ شفاهی سازمانی بود، خیلی از اتفاقاتی که در داخل مجلس می‌افتد، ثبت و ضبط می‌شود و تاریخ شفاهی شیوه‌ای در تولید سند است.

در پایان نشست نیز سخنرانان به پرسش‌های حاضران پاسخ گفتند.